Thời gian gần đây, trong các cuộc hội thảo, các thảo luận liên quan đến phát triển HTX thường xuất hiện vấn đề cần phát triển HTX theo đúng bản chất của nó. Mới đây nhất, trong “Hội nghị trực tuyến toàn quốc về tổng kết 20 năm thực hiện Nghị quyết số 13NQ/TW về kinh tế tập thể và tổng kết 10 năm thi hành Luật HTX năm 2012” diễn ra hôm 15/02/2022, Thủ tướng Phạm Minh Chính cũng đã nêu trong phần kết luận tại Hội nghị rằng cần nghiên cứu các quy định nhằm làm rõ bản chất của HTX (1). Vậy bản chất của HTX là gì? Bài viết xin đóng góp một góc nhìn để làm rõ hơn vấn đề này.
HTX là của ai và phục vụ cho ai?
Trước tiên, để biết được bản chất của HTX, cần làm rõ HTX là của ai?
Theo định nghĩa của Liên minh HTX thế giới (ICA): “Hợp tác xã là một hiệp hội tự chủ của các cá nhân tự nguyện tập hợp lại để đáp ứng nhu cầu và nguyện vọng chung về kinh tế, xã hội, văn hóa thông qua hoạt động kinh doanh dựa trên tính đồng sở hữu và cơ chế quản lý dân chủ”.
Có thể hiểu đơn giản, HTX là của các thành viên, được các thành viên lập ra, do thành viên làm chủ để phục vụ chính nhu cầu, trước hết là của thành viên, bằng cách cung cấp dịch vụ cho thành viên, có nghĩa là giao dịch kinh doanh trước hết là với thành viên của nó, qua đó, mang lại lợi ích cho thành viên.
HTX khác gì so với công ty cổ phần?
Trên thế giới, HTX được coi là một loại hình doanh nghiệp hoạt động giống như các doanh nghiệp khác trên thị trường, và loại hình doanh nghiệp có nhiều nét tương đồng với HTX nhất là công ty cổ phần. HTX có thể giống công ty cổ phần ở khía cạnh góp vốn, sở hữu, khía cạnh kinh doanh, chia lợi nhuận... Tuy nhiên, nó cũng có những nét đặc trưng riêng để phân biệt với các loại hình doanh nghiệp khác. Theo quan điểm của người viết, HTX có ba điểm khác biệt cơ bản sau đây:
Khách hàng đầu tiên của HTX là thành viên
Như đã nói ở trên, HTX do thành viên lập ra để phục vụ nhu cầu của chính các thành viên bằng cách cung cấp dịch vụ cho thành viên. Ví dụ: Một HTX cung cấp dịch vụ đầu vào trong sản xuất nông nghiệp cho thành viên, mặt hàng ở đây là phân bón, HTX đó sẽ đại diện thành viên làm việc với nhà cung cấp để mua phân bón với giá hợp lý, chất lượng đảm bảo sau đó bán lại cho thành viên với giá thị trường.
Như vậy, khách hàng mà HTX cung cấp dịch vụ của mình chính là thành viên. Cần làm rõ thành viên là khách hàng đầu tiên chứ không phải khách hàng duy nhất của HTX. Bởi sau khi đã thoả mãn nhu cầu của thành viên và được thành viên đồng ý, HTX có thể cung cấp dịch vụ cho những người ngoài thành viên để góp phần gia tăng nguồn lực tài chính cũng như tiếp cận thêm các thành viên mới trong tương lai.
Chia lãi theo mức độ sử dụng dịch vụ
Ngoài việc chia lãi theo vốn góp giống như các loại hình doanh nghiệp khác, HTX có một điểm khác biệt nữa đó là chia lãi theo mức độ sử dụng dịch vụ. Tiếp tục với ví dụ về HTX cung cấp phân bón nêu trên. HTX thoả thuận được với nhà cung cấp với mức giá ưu đãi, chất lượng đảm bảo sau đó bán lại cho thành viên với giá thị trường. Phần lợi nhuận mà HTX có được sau khi trừ chi phí sẽ được quyết định chia lại cho thành viên theo hai hình thức là dựa trên vốn góp và dựa trên mức độ sử dụng dịch vụ. Tỷ lệ chia theo vốn góp và chia theo mức độ sử dụng dịch vụ là do thành viên quyết định dựa theo thực tế từng năm. Việc chia lại theo mức độ sử dụng dịch vụ giúp gia tăng lợi ích của thành viên về kinh tế, bên cạnh đó cũng thúc đẩy thành viên gắn kết hơn với HTX thông qua việc sử dụng dịch vụ của HTX.
Quyền biểu quyết ngang nhau không phụ thuộc vốn góp
Một điểm khác biệt nữa của HTX chính là quyền biểu quyết của các thành viên trong HTX là ngang nhau không phụ thuộc vào số lượng vốn góp. Đây là một nét đặc trưng nhằm đảm bảo quyền lợi của các thành viên HTX trong quá trình tham gia và thúc đẩy các hoạt động nhằm phát triển HTX.
HTX là do thành viên lập ra để phục vụ nhu cầu, giải quyết khó khăn của họ do vậy họ cần được góp ý, quyết định phương hướng hoạt động của HTX một cách dân chủ nhất. Đặc điểm này cũng góp phần làm cho thành viên cảm nhận rõ vai trò làm chủ của mình đối với HTX, qua đó thúc đẩy thành viên đóng góp nhiều hơn cho sự phát triển của HTX.
Nguyên tắc thể hiện đặc tính của HTX
Từ việc xác định HTX là của thành viên, do thành viên lập ra để thỏa mãn nhu cầu của họ và những điểm khác biệt của HTX so với các loại hình doanh nghiệp khác, có thể thấy HTX là một tổ chức kinh tế hướng tới lợi ích cao nhất của thành viên kể cả về kinh tế lẫn tinh thần. Thông qua HTX, thành viên vừa đảm bảo gia tăng lợi ích kinh tế vừa không phải băn khoăn tới chất lượng các sản phẩm hàng hóa hay các công đoạn phục vụ sản xuất kinh doanh, bởi các dịch vụ này đã có HTX cung cấp. Thành viên chỉ việc chuyên tâm vào lĩnh vực chuyên môn của mình hoặc có thời gian để phát triển thêm các lĩnh vực khác phục vụ đời sống của họ.
Để đánh giá một HTX có phát triển tốt hay không cần lưu ý một số điểm chính dựa trên bản chất của HTX như: khả năng đáp ứng nhu cầu của thành viên; khả năng mở rộng thành viên; mức độ sử dụng của thành viên; tính minh bạch trong việc chia lãi theo tỷ lệ sử dụng dịch vụ; sự tham gia của thành viên trong các quyết định quan trọng về hoạt động của HTX.
Ngoài những điểm nêu trên, các nguyên tắc của HTX được ICA thống nhất và công bố cũng góp phần tạo nên đặc tính riêng của HTX. Bảy nguyên tắc được ICA công bố bao gồm: 1 - Không hạn chế gia nhập hay ra khỏi HTX. 2 - Dân chủ trong quản lý. 3 - Thành viên góp vốn. 4 - Tự chủ và độc lập. 5 - Giáo dục, đào tạo và thông tin. 6 - Hợp tác giữa các HTX. 7 - Mang lợi ích đến cộng đồng.
Việc các thành viên và ban quản trị hiểu rõ bản chất, thực hiện tốt các nguyên tắc của HTX là điều kiện tiên quyết để một HTX có thể phát triển bền vững. Bên cạnh đó, việc hiểu rõ bản chất của HTX cũng góp phần giúp các cơ quan quản lí nhà nước, các cơ quan hỗ trợ phát triển HTX có thêm cơ sở để ban hành những chính sách, hỗ trợ phù hợp với lĩnh vực HTX. Qua đó, thúc đẩy sự phát triển bền vững của các HTX tại Việt Nam.