Hạn Khuống là một trong những loại hình nghệ thuật trình diễn dân gian độc đáo của người Thái, được lưu truyền từ đời này qua đời khác. Loại hình nghệ thuật này được hình thành và phát triển cùng với quá trình lịch sử hình thành bản sắc văn hóa truyền thống gắn liền với cuộc sống, sinh hoạt, thể hiện đời sống vật chất và tinh thần của người Thái.
Hạn Khuống thể hiện vẻ đẹp tâm hồn của những chàng trai, cô gái Thái
Nghệ thuật Hạn Khuống của người Thái trước kia được phân bố trên cơ sở địa bàn cư trú của người Thái ở tỉnh Yên Bái. Từ khi phục dựng (năm 2002) đến nay, Hạn khuống được duy trì và tổ chức tại thị xã Nghĩa Lộ (phường Trung Tâm, xã Nghĩa An, xã Nghĩa Lợi), vùng đất tổ của tộc người Thái, nơi có hơn 98% là đồng bào dân tộc Thái sinh sống.
Theo nghệ nhân Lò Văn Biến ở thôn Cang Nà, phường Trung Tâm, thị xã Nghĩa Lộ, Lễ hội Hạn Khuống không chỉ là nơi sinh hoạt văn hóa cộng đồng của bà con, nơi đây còn là nơi để nam thanh, nữ tú đến tìm hiểu nhau, cũng là nơi bàn bạc, trao đổi công việc của mỗi thành viên trong gia đình. Hạn Khuống cũng là nơi để dạy dỗ, giáo dục truyền thống cho các thế hệ trong cộng đồng đồng bào dân tộc Thái vùng Tây Bắc nói chung, người Thái ở Nghĩa Lộ nói riêng.
Theo tiếng Thái, “Hạn” có nghĩa là tre, nứa và “Khuống” là sân, đất trong bản. Hạn Khuống có nghĩa là một cái sàn bằng tre, nứa dựng lên ở sân đất ngoài trời. Sàn được làm bằng những cây tre to ghép lại, dài khoảng 6 mét, rộng 4 mét và cao khoảng hơn 1 mét, xung quanh có những chấn song đan hình mắt cáo, có một cửa ra vào, lên xuống bằng cầu thang và có từ 3 đến 5 bậc. Ở giữa sàn có một bếp lửa, cạnh bếp lửa người ta dựng cây vũ trụ, tiếng Thái gọi là cây “Lắc say”. Cây này giống như cây nêu ngày Tết.
Người tham gia chơi Hạn Khuống phải làm sàn thật chắc bởi trên sàn còn bày đủ thứ đồ cho trai làng, gái bản trổ tài khéo tay như: Vòng quay, khéo sợi, đan lát, thêu thùa… Số lượng trai gái tham gia Hạn Khuống không giới hạn, thường thì có khoảng từ 7 - 10 đôi. Các cô gái Thái duyên dáng trong trang phục váy áo cỏm truyền thống, vấn tóc đẹp, đội khăn piêu. Còn các chàng trai tay cầm nhạc cụ để đệm cho những câu khắp tình tứ lúc giao duyên. Khi ánh sáng của bếp lửa bùng lên thì cũng là lúc bắt đầu đêm Hạn Khuống.
Trong buổi sinh hoạt, nhóm các cô gái lên sàn rồi rút thang để trên sàn, sau đó cô “Tổn Khuống” được ví như cô trưởng nhóm, bắt đầu nhóm lửa rồi đặt chiếc xa quay sợi, lưng dựa vào cây “Lắc say” chính giữa sàn ngồi quay sợi, các cô khác chia nhau ngồi cạnh để kéo sợi hay thêu thùa, may vá… Ngọn lửa Hạn Khuống cháy sáng rực cả một góc bản làm cây “Lắc say” càng thêm lung linh nhiều màu sắc.
Ở Hạn Khuống, lối hát giao duyên là lối hát chủ đạo, còn gọi là “Khắp Báo Xao”. Các chàng trai người Thái phải hát khắp đối đáp với các cô gái cho đến khi được họ đồng ý cho lên sàn Hạn Khuống. Các câu khắp xin lên sàn với những câu từ trêu ghẹo tình tứ, tế nhị nhưng đậm chất nhân văn như: “Ở xa trông cô gái đẹp cũng như thấy ánh sáng, anh thấy có áo đẹp muốn mặc thử, thấy vũng nước anh muốn thử nông sâu, thấy em làm sàn Khuống đẹp thì muốn lên chơi”. Các cô gái đáp lại với những câu khắp từ chối chưa dám hẹn hò, sợ chàng trai đã có vợ, đã có người yêu: “Ví như anh là đồng bạc, đồng vàng từ nơi nào bay đến, áo ai phơi ở dưới xào bay tới, bay đến nơi đây hay là anh đi lạc đường? Anh muốn đi đằng nương nhưng lạc về đằng ruộng, nếu chỉ đến trêu em thì đừng đến…”. Họ cứ hát như vậy cho đến khi người con trai khẳng định rằng mình chưa có vợ và chiếm được lòng tin cho người con gái thì người con gái mới thả thang cho người con trai lên sàn Hạn Khuống.
Khi được lên sàn Hạn Khuống, các chàng trai bắt đầu tìm đến cô gái mình thích và mong muốn được kết duyên. Họ hát đối đáp với nhau bày tỏ tình cảm. Tuy nhiên, chàng trai muốn làm một điều gì thì đều phải hát khắp xin được sự cho phép của cô gái. Ví như, muốn ngồi thì phải hát xin ghế, muốn uống nước phải hát xin nước, muốn hút thuốc phải hát xin điếu… Rồi họ tìm hiểu tài nghệ của nhau qua việc làm khăn, thêu thùa, đan lát, thổi khèn, thổi sáo, đan lưới… Càng về khuya, Hạn Khuống càng đi vào chiều sâu. Các cô gái quây quần bên bếp lửa trò chuyện, đối đáp với các chàng trai. Nhưng cuối cùng, các câu khắp phải nói lên sự hẹn ước giữa các cặp rồi về nhà xin bố mẹ đồng ý và ra giêng sẽ cưới cô gái về làm vợ. Thực tế ở sàn Hạn Khuống đã có nhiều đôi trai gái nên vợ nên chồng.
Phục dựng và bảo tồn giá trị văn hóa của lễ hội Hạn Khuống
Nghệ nhân Lò Văn Biến cho biết, Hạn Khuống được tổ chức một đến hai năm một lần, theo mùa vụ nông nghiệp. Phải đến năm 2010, Nghĩa Lộ đã tiến hành khôi phục và tổ chức hàng năm để phục vụ Chương trình Du lịch về cội nguồn diễn ra ở 3 tỉnh Yên Bái, Phú Thọ, Lào Cai. Từ đó đến nay, Hạn Khuống được tổ chức hàng năm vào dịp đầu xuân, phục vụ nhu cầu vui tết, chơi xuân của cộng đồng. Ngoài ra, trong Tuần văn hóa du lịch Hạn khuống vẫn được tổ chức phục vụ nhu cầu tham quan của du khách.
Bên cạnh đó, để bảo tồn và phát huy giá trị của di sản văn hóa nghệ thuật trình diễn dân gian Hạn Khuống, UBND thị xã Nghĩa Lộ cũng đã có những giải pháp cụ thể: tổ chức mời các nghệ nhân hướng dẫn, truyền dạy những bài khắp cho tất cả các xã, phường của thị xã Nghĩa Lộ và một số xã trong vùng lòng chảo Mường Lò; đưa nghệ thuật trình diễn “Hạn Khuống vào phục vụ những tuần văn hóa du lịch địa phương”.
Ngày 23/1/2017, Bộ Văn hóa - Thể thao và Du lịch ban hành Quyết định số 217/QĐ-BVHTTDL, công nhận “Hạn Khuống” của người Thái, thị xã Nghĩa Lộ, tỉnh Yên Bái là Di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia.
Lễ hội Hạn Khuống hàng năm đều được tổ chức lồng ghép vào lễ hội Rằm tháng Giêng nhằm bảo tồn văn hóa truyền thống của đồng bào dân tộc Thái. Cùng với đó là muốn nhắc nhở thế hệ trẻ biết được nét văn hóa tốt đẹp của dân tộc để gìn giữ cho mai sau.