Cà phê - đặc biệt là các loại cà phê đặc sản (specialty coffee) đòi hỏi điều kiện nước và khí hậu cực kỳ cao. Không phải ở đâu người ta cũng có thể trồng được cà phê. Điều kiện trồng cà phê tối ưu bao gồm khí hậu từ mát mẻ đến ấm áp, đất đai phong phú và ít sâu bệnh.
Cà phê - nắng quá không ưa, mưa nhiều không chịu
Theo nhiều nghiên cứu, các khu vực được xem là thích hợp nhất để trồng cà phê trên thế giới là vùng Trung - Nam Mỹ, đặc biệt là Brazil; vùng Trung - Tây Phi, một phần của Nam Á và Đông Nam Á. Trong nhiều loại cà phê, cây cà phê Arabica - loại cà phê được đánh giá cao nhất và được sử dụng bởi nhiều thương hiệu cà phê lớn trên thế giới (như Starbucks) - lại càng đòi hỏi các điều kiện về vị trí địa lý, khí hậu, nguồn nước… để có thể phát triển tốt nhất. Nhiệt độ tối ưu của cây cà phê Arabica trong khoảng 64° - 70°F (18° - 21°C); nhiệt độ cao nhất mà loại cà phê này chịu được là 73°F (24°C).
Ở Việt Nam, cà phê Arabica nổi tiếng được trồng ở Cầu Đất (Đà Lạt - Lâm Đồng) với độ cao trung bình từ 1.450 - 1.650m so với mực nước biển. Theo nghiên cứu của Jeremy Torz & Steven Macatonia (2022), cà phê Arabica “có mức dung sai rất hẹp đối với nhiệt độ và lượng mưa”. Theo đó, “cần phải có mưa vào những thời điểm cụ thể trong năm, trong quá trình ra hoa, kết quả và không xuất hiện sau thời điểm thu hoạch khi người nông dân đang cố gắng phơi khô cà phê”. Năm 2014, Báo cáo đánh giá lần thứ 5 (AR5) của Ủy ban liên Chính phủ về biến đổi khí hậu (IPCC) đưa ra dự đoán: Diện tích phù hợp để trồng cà phê có thể sẽ bị giảm vào năm 2050. Nhiều nghiên cứu bổ sung cũng chứng minh rằng nhiệt độ tăng có thể ảnh hưởng đến tình trạng sâu bệnh của cây cà phê.
Một vấn đề nghiêm trọng hơn là khi nền nhiệt tăng, cà phê sẽ chín nhanh hơn, nhưng chất lượng hạt cà phê sẽ giảm sút. Khi tiếp xúc với nhiệt độ cao hơn 86°F (30°C), cây cà phê sẽ tăng trưởng còi cọc, vàng lá, hoặc sinh khối u thân. Theo trích dẫn từ Jeremy Torz & Steven Macatonia trong tác phẩm Thế giới cà phê đỉnh cao: “Vào năm 2012, Tiến sĩ Aaron Davis và đội ngũ của ông đã hoàn tất một bản phân tích mô hình hóa trên máy tính dự đoán về sự sụt giảm từ 85% đến 99,7% diện tích đất phù hợp cho cà phê Arabica hoang dã vào năm 2080”.
Cụ thể hơn, các nhà khoa học của IPCC cũng xác định thiệt hại dự kiến của đất trồng cà phê ở Guatemala, Costa Rica, Nicaragua, El Salvador, Honduras và Mexico. Thay đổi nhiệt độ và lượng mưa có thể làm khu vực Trung Mỹ giảm diện tích trồng cà phê từ 38 đến 89% vào năm 2050. Tình trạng tương tự cũng diễn ra với các quốc gia vốn là nơi sản xuất và xuất khẩu cà phê hàng đầu như Brazil, Việt Nam, Indonesia, Colombia…
Lẽ dĩ nhiên, điều này cũng dẫn đến tình trạng tăng giá hàng loạt của cà phê trên thị trường quốc tế. Trong năm 2020, giá bán lẻ cà phê ở Mỹ đã tăng 6,3% do tình trạng hạn hán và sương giá bất thường ở Brazil - nơi cung cấp lượng cà phê hàng đầu thế giới. Với tình trạng càng ít nơi trồng được cà phê trong tương lai, nguồn cung thắt chặt hơn có thể làm mức giá tăng một cách nghiêm trọng hơn.
Phương án nào bảo vệ hạt cà phê chất lượng cao?
Một trong những cách được các nhà nghiên cứu đề xuất nhiều nhất, đó là “di canh cây cà phê từ vùng thấp hơn lên vùng cao hơn”. Tuy nhiên, cách làm này lại có thể đối mặt với khó khăn trong việc vận chuyển các khâu hậu cần và con người. Trong khi đó, một số Chính phủ đã xem xét “tái định canh, định cư một số cộng đồng tới những khu vực có khí hậu phù hợp hơn” nhưng cần rất nhiều thời gian để tái thiết sản xuất.
Bên cạnh việc di chuyển cây trồng và chỗ ở, một cách thức khác được đề xuất là chuyển sang trồng một loại giống khác, dễ trồng và ít bị ảnh hưởng bởi khí hậu hơn, đó là Robusta. Lẽ dĩ nhiên, loại hạt này cứng hơn, có thể thích nghi tốt hơn với nhiều điều kiện khí hậu, nhưng được đánh giá chất lượng chưa cao bằng hạt Arabica. Cuối cùng, nhiều nghiên cứu cho thấy người trồng cà phê cũng có thể tập trung vào cải thiện di truyền - chọn các giống cà phê có khả năng chịu nhiệt cao hơn.
Năm 2014, Ngân hàng phát triển Liên Mỹ thông báo trình tự bộ gen hoàn chỉnh cho cà phê Arabica đã được công khai trong cộng đồng để đẩy nhanh quá trình “lựa chọn thực vật” nhằm đối phó với điều kiện khí hậu đang nóng dần lên.
Có thể nhận thấy, biến đổi khí hậu có ảnh hưởng nghiêm trọng, không chỉ trực tiếp đối với đời sống và sinh kế của người nông dân trồng cà phê, mà còn có thể tạo nên những tác động tiêu cực đến toàn bộ thói quen, sở thích và kinh tế của hàng tỉ người trên thế giới. Điều này có đáng lo không? Hẳn nhiên, đó thật sự là một hồi chuông cảnh báo để con người không chỉ tìm cách duy trì việc trồng và bảo vệ cà phê - loại thức uống có hương vị quyến rũ không thể thiếu đối với chúng ta - mà còn để tìm được phương án bảo vệ hành tinh này khỏi những tác động xấu do biến đổi khí hậu.