Trong phát triển đa dạng sinh học, cây bản địa luôn được chú trọng, nhất là những giống cây có giá trị trong việc phát triển kinh tế của địa phương. Việt Nam có nhiều cây bản địa có giá trị cao nhưng lâu nay chưa được chú trọng phát triển. Một trong số đó là cây mù u.
Gắn bó, gần gũi với dân quê
Mù u thuộc họ cồng, có nguồn gốc từ Đông Phi, bờ biển Nam Ấn Độ đến Malaysia và Úc. Ngày nay, cây được trồng rộng rãi ở các vùng nhiệt đới, nhiều nhất là trên đảo Thái Bình Dương. Tại Việt Nam, cây mù u mọc hoang ở khắp nơi và được người dân nhiều nơi trồng khá phổ biến, đặc biệt là tại các tỉnh miền Tây (Vĩnh Long, Bến Tre, Cà Mau…). Sản lượng hạt lên đến hàng trăm tấn mỗi năm.
Về miền Tây, chúng ta không khó để bắt gặp những rặng mù u, loài cây gần gũi với người dân Nam Bộ, đi vào đời sống ca dao, dân ca: "Bướm vàng đậu trái mù u/ lấy chồng càng sớm, lời ru càng buồn"; "Nhánh mù u con bướm vàng quanh quẩn, Anh bao chiều tàn thơ thẩn qua sông"… Những buổi sáng nắng lên, những chùm mù u nở trắng trong vườn. Mỗi khi có làn gió thổi qua, làn hương của hoa cứ nhè nhẹ thoảng thơm, một mùi thơm rất dễ chịu. Cây mù u đã gắn bó với dân vùng quê bao đời nay bởi những ích lợi mà nó mang lại cho cuộc sống của họ.
Mù u là loài cây to, chiều cao khoảng từ 20 - 25m, cành thấp và tán rộng. Cành non màu lục, tròn, nhẵn, khi về già cành càng chuyển sang màu nâu. Lá mọc đối, phiến lá dày và tương đối cứng. Hoa màu trắng mọc ở kẽ lá và đầu cành, kích thước khá to, rộng chừng 25 mm. Hoa có 4 cánh, có mùi thơm. Quả hạch, hình cầu, vỏ ngoài mỏng, vỏ trong dày, nhân cứng màu xanh, khá tròn. Quả mù u khi chín sẽ chuyển sang màu vàng hoặc đỏ nâu..
Thời xưa, người dân miệt vườn Nam Bộ thường trồng mù u quanh vườn để dùng vào nhiều công việc. Cây gỗ lớn được dùng làm cột dựng nhà, cây nhỏ hay không thẳng được xẻ lấy ván đóng tủ, bàn… Loại gỗ này rất bền, ít bị mối mọt, thời gian sử dụng lâu dài. Lá mù u rụng, được nhóm lại rồi đốt lên đuổi muỗi. Để thắp sáng, người ta nhặt trái mù u rụng, phơi khô, xỏ xâu rồi đốt lên hoặc ép dầu thắp đèn. Đèn mù u tỏa sáng những xóm nghèo, thắp lên niềm hy vọng đổi đời.
Mở đường xuất khẩu
Nhân hạt mù u chứa 50,2 - 73% dầu màu vàng lục; vỏ hạt chứa (-+) leucocyanidin. Vỏ cây chứa 11,9% tanin, acid hữu cơ, saponin triterpen, phytosterol, coumarin. Mủ của quả có một phần không tan trong cồn gồm các glycerid, và phần tan trong cồn chứa tinh dầu, nhựa và các lacton phức hợp (dẫn xuất coumarin): calophyllolid, mophyllolid, acid calophyllic.
Ngày nay, khi biết được nhiều công dụng của cây mù u, người dân đã sử dụng những nguyên liệu của cây mù u để tạo ra những sản phẩm dược liệu, gia dụng phục vụ đời sống con người. Mù u có thể làm sáp thơm, tinh dầu chữa bệnh, làm đẹp, gel lạnh, xà phòng… Dầu mù u thô, rất sánh và màu xanh lục sẫm, vị đắng; được dùng để trị ghẻ lở, vết thương, vết bỏng, hay các bệnh ngoài da, mau lành mà không để lại sẹo. Dầu ép từ hạt cũng được sử dụng trong bào chế các loại mỹ phẩm chăm sóc da và tóc.
Mặc dù có giá trị tiềm năng song dầu mù u chưa được quan tâm sử dụng cũng như thương mại hóa vì nhiều nguyên nhân. Theo đánh giá của các nhà chuyên môn, dầu mù u của Việt Nam có màu sắc quá đậm và độ rít cao do quá trình ép sử dụng phương pháp thủ công khiến một lượng lớn nhựa từ hạt lẫn cùng dầu; tình trạng lẫn nhiều nhựa trong dầu cũng làm giảm tác dụng của dầu trên da. Việc xuất khẩu dầu mù u làm nguyên liệu cũng rất khó khăn do dầu của Việt Nam chưa đáp ứng được các tiêu chuẩn kỹ thuật quốc tế, đặc biệt là tiêu chuẩn "organic".
Một nhóm các nhà nghiên cứu thuộc Trường ĐH Bách khoa TP.HCM, Trường Cao đẳng Công nghệ cao Đồng An cùng 3 doanh nghiệp Việt Nam đã nghiên cứu phát triển thành công quy trình tinh chế và sản xuất dầu mù u. Sản phẩm này đã được đăng ký Tiêu chuẩn nguyên liệu mỹ phẩm tự nhiên (COSMOS) do tổ chức ECOCERT, Pháp chứng nhận. Tiêu chuẩn này cho phép sản phẩm xuất khẩu sang châu Âu.
Với hướng đi này, các nhà nghiên cứu cũng như các nhà đầu tư, các doanh nghiệp chung tay đang mở ra cơ hội cho cây mù u, có được một thị trường xuất khẩu rộng lớn, giúp nông dân an tâm hơn khi bắt tay đầu tư trồng loại cây bản địa có giá trị này.
Cây mù u cũng là loại cây dễ trồng, dễ sống và mang lại giá trị kinh tế cao, rất thích hợp để phát triển cây công nghiệp, nhất là ở những vùng đất có điều kiện khắc nghiệt, khó trồng những loại cây khác. Với chuỗi kết nối nhà nông - nhà nghiên cứu - doanh nghiệp để tạo ra sản phẩm có giá trị cao, cây mù u trở thành cây trồng nên được đầu tư mở rộng diện tích trồng ở nhiều nơi, giúp người dân có thể cải thiện cuộc sống.
Nhiều giá trị khác
Cây mù u còn giá trị nổi bật khác là loại cây phong thủy, phần lớn biểu tượng đến từ hình ảnh những bông hoa của cây và dáng cây: dáng cây tượng trưng cho sự che chở, bao bọc còn hoa tượng trưng cho sự thơ ngây, tươi trẻ, biểu tượng cho mối tình vẹn tròn. Cây rất thích hợp trồng trong các khuôn viên rộng như công viên, khuôn trang lớn.
Giá gỗ mù u trên thị trường thường khoảng 1,8 triệu đồng/m3 đối với gỗ tròn và tầm 2 triệu đồng/m3 đối với gỗ xẻ các quy cách dài trên 3m. Với gốc mù u 60 năm tuổi, giá bán lên đến 1,2 tỉ đồng... Quả mù u hiện được bán trên thị trường với giá khoảng 200.000 - 300.000 đồng/kg.