Khi làn sóng ChatGPT quét qua, nhiều người quen gửi cho tôi những mẫu hỏi đáp với “người” AI kèm theo những cảm thán “ngạc nhiên chưa”, những âu lo liệu sáng đẹp trời nào đó mình bỗng dưng… thất nghiệp. Thú thật, tôi chỉ biết ngậm ngùi khi thêm một lần, “người tự nhiên” lại hồn nhiên hơn “người nhân tạo”, họ rất dễ rơi vào nỗi sợ hãi, âu lo do chính cái họ bày ra. Cả trăm năm trước, một triết gia phương Tây đã từng thú nhận, con người dựng nên thánh thần rồi sụp lạy trước thánh thần.
Xét ở góc độ công nghệ thì ChatGPT là một biểu tượng của sự phát triển về trí tuệ nhân tạo (AI) với tính kết nối dữ liệu lớn (Big data) và mô hình ngôn ngữ lớn (Large Language Model). Nó bao gồm các công đoạn thu thập dữ liệu rồi tạo văn bản, dữ liệu bằng khả năng dự đoán những từ, câu, đoạn văn trên dữ liệu đầu vào - thu thập trên internet (sách, tin tức, báo khoa học, Reddit, Wikipedia, và các nguồn online khác). Có thể xem đó là một “game” về diễn giải ngôn ngữ dựa vào kho “kiến thức” mà ChatGPT có được từ bộ dữ liệu ban đầu do OpenAI dựng sẵn (với 300 tỷ từ).
Cho nên, xét ở góc độ Con Người - chủ nhân của công nghệ thì, ChatGPT đã đảm trách tốt vai trò “công cụ hỗ trợ con người thu thập thông tin, kiến thức và đề xuất, tư vấn một câu trả lời “phù hợp” nhất theo quan điểm của bộ dữ liệu văn bản cực lớn ban đầu của OpenAI”. ChatGPT không thể và không có được “tư chất” sáng tạo. Sự “thông minh” hay… ngờ nghệch của nó phụ thuộc vào nguồn dữ liệu mà nó thu thập, kết nối, dự đoán… đúng hay sai bởi cơ bản, bên cạnh dữ liệu đúng vẫn có dữ liệu sai, giả, nửa giả nửa thật, nửa sai nửa đúng. AI - trí tuệ nhân tạo nhập liệu, còn ta - con người tự nhiên chọn lọc, sử dụng. Vậy thôi.
Một thầy giáo dạy văn thử chát với ChatGPT về tiểu sử các nhà thơ Việt Nam thời cận đại, nó cung cấp thông tin nhanh, chính xác các đại diện tiêu biểu nhất. Song, khi thử đi vào cận cảnh một vấn đề, sự kết nối bị đứt gãy một cách… thảm thương. ChatGPT có thể trả lời ngay năm sinh năm mất, tên húy, gia quyến của Bà Huyện Thanh Quan nhưng khi hỏi về câu thơ nào chỉ dấu cho một biểu hiện bản ngã đầu tiên trong dòng thơ cận đại Việt Nam thì nó ngắc ngứ, hỏi đi hỏi lại nhằm truy tìm từ/câu/đoạn nào có thể tương thích với nội dung mà “khách thể” đưa ra sau mỗi câu đáp sai của nó. Cuối cùng, ông thầy giáo quẳng luôn cho nó câu “Một mảnh tình riêng ta với ta”, đố tìm ra ai trước Bà Huyện Thanh Quan cái cảm thức “tình riêng” của chính “ta với ta” - chẳng bản ngã - cái tôi chính mình là gì!
Năm 2022, khi một công ty chuyên về trí tuệ nhân tạo đã chọn ca sĩ Ngọc Sơn và NSND Bạch Tuyết làm hai đại diện cho ứng dụng trí tuệ nhân tạo về dòng nhạc Bolero và Cải lương, tức AI thu thập toàn bộ ca khúc, vở diễn của hai nghệ sĩ này để khi có yêu cầu, “nó” sẽ là những Ngọc Sơn, Bạch Tuyết nhân tạo. Công nghệ đã làm tốt “trên mức tuyệt vời” về chức năng lưu trữ, để từ đó kết nối - tương tác - phục vụ người nghe/xem. Nhưng, như chính người nghệ sĩ thừa nhận “cả ngàn suất diễn cô Lựu là ngàn xúc cảm, sự hồi hộp khác nhau, chỉ có sự tập trung cao nhất dành cho vai diễn là duy nhất với tôi”.
Có lẽ vì vậy mà trong hai buổi làm việc với cán bộ chủ chốt, gặp mặt lãnh đạo báo chí thành phố, Bí thư Thành ủy Nguyễn Văn Nên đều cập nhật về ChatGPT, nhưng ông lưu ý về tính hai mặt của công cụ này, nó có thể làm tốt chức năng đưa tin nhanh, chính xác; song truyền tải cảm xúc, ý thức chính trị, tính chuyên nghiệp - nhân văn của một nhà báo thì lại là “dữ liệu” năng lực và trách nhiệm của riêng mỗi người. Cũng như ChatGPT có thể thay thế được công đoạn tiếp nhận, cung cấp thông tin cơ bản - thường thức bước đầu cho công dân - mà ông gọi đó là chiều kích thứ nhất của người cán bộ, thực hiện đúng vai. Nhưng ở hai chiều kích còn lại, phải trắc ẩn, cảm thông, đặt mình trong người dân và doanh nghiệp; phải dám nghĩ, dám làm, dám đột phá vì lợi ích chung thì mới là công bộc thông minh, hữu dụng.
Khi dữ liệu là linh hồn thì, không ai khác ngoài con người làm nên dữ liệu, lưu trữ dữ liệu, trong ấy có cả “trộn” dữ liệu giả vào trong dữ liệu thật nên khi tái sử dụng, con người một lần nữa phải cần đến sự “thông minh” để sàng lọc, kiểm định, đánh giá.
ChatGPT là một bước tiến hóa tất yếu của thời đại công nghệ số hóa, dù ở mức độ đang là sơ khai như bây giờ hay vượt bậc về sau thì nó cũng chỉ là công cụ, do chính con người tạo ra, thu thập, kết nối và phát triển thành chuỗi siêu văn bản. Khi dữ liệu là linh hồn thì, không ai khác ngoài con người làm nên dữ liệu, lưu trữ dữ liệu, trong ấy có cả “trộn” dữ liệu giả vào trong dữ liệu thật nên khi tái sử dụng, con người một lần nữa phải cần đến sự “thông minh” để sàng lọc, kiểm định, đánh giá. Nếu không, chính con người lại bị “phản vệ” bởi nguồn dữ liệu bị thu thập, lưu trữ, kết nối, dự đoán ảo -giả.
Rốt cùng, trí tuệ nhân tạo và trí tuệ con người tự nhiên, ai “thông minh” hơn ai?