Năm 2021, trái phiếu doanh nghiệp (TPDN) tiếp tục tăng trưởng “thần tốc” lên tới 42% so với cùng kỳ, nâng khối lượng phát hành đạt kỷ lục 658.009 tỷ đồng, gấp hơn 2 lần tổng khối lượng trái phiếu Chính phủ phát hành trên thị trường (tính đến ngày 17/01/2022). Trong đó, tỷ trọng phát hành ra công chúng chỉ chiếm 4,58%, đa phần là phát hành riêng lẻ, chiếm hơn 95%.
Phát triển nhanh
Phân tích cơ cấu giá trị phát hành trái phiếu cho thấy, nhóm ngành ngân hàng và bất động sản tiếp tục duy trì khối lượng phát hành trái phiếu lớn như những năm trước, chiếm 70% tổng lượng trái phiếu phát hành thành công.
Hai nhóm ngành này “bất phân thắng bại” với tỷ trọng mỗi ngành chiếm 35% tổng khối lượng phát hành. Cụ thể, trái phiếu bất động sản phát hành khoảng 232.000 tỷ đồng, tập trung phần lớn ở phân khúc bất động sản nhà ở, tăng mạnh 37% so với năm 2020. Trái phiếu các tổ chức tín dụng phát hành đạt 231.000 tỷ đồng, trong đó, 60,7 nghìn tỷ đồng tăng vốn cấp 2, cải thiện tỷ lệ an toàn vốn.
Nhóm trái phiếu công ty chứng khoán tăng mạnh so với năm trước, trong khi nhóm ngành sản xuất công nghiệp sụt giảm do diễn biến dịch bệnh kéo dài ảnh hưởng đến khả năng sản xuất và tiêu thụ.
Về cơ cấu nhà đầu tư trái phiếu doanh nghiệp sơ cấp, có đến 56% được đầu tư bởi tổ chức tín dụng và công ty chứng khoán; nhà đầu tư cá nhân chuyên nghiệp chỉ chiếm 8,6%. Về doanh nghiệp phát hành, năm 2021 doanh nghiệp niêm yết chiếm 54,4%; còn lại 46% là những doanh nghiệp chưa niêm yết, thiếu tính minh bạch trong công tác quản trị và vận hành. Đáng lưu ý, trên 60% DN phát hành lần đầu năm 2021 là DN bất động sản và xây dựng, tăng mạnh so với năm 2020.
Quy mô của kênh dẫn vốn trung và dài hạn thông qua TPDN ngày càng lớn. So sánh với chứng khoán cho thấy, dù chứng khoán có quy mô vốn hóa rất lớn, hơn 100% GDP, huy động vốn hơn 100.000 tỷ đồng và đạt kỷ lục trong suốt 25 năm hình thành thị trường chứng khoán Việt Nam nhưng vai trò dẫn vốn hiện chỉ bằng 1/6 so với kênh trái phiếu.
Thực tế cho thấy, quy mô thị trường TPDN đạt đến khoảng 16% GDP nhưng tốc độ phát triển thị trường TPDN Việt Nam nhanh nhất châu Á trong 15 năm trở lại đây. Mặt khác, khi tăng trưởng tín dụng được điều hành một cách thận trọng hơn, nhất là với những lĩnh vực nhạy cảm như bất động sản, phần thiếu hụt vốn được kênh phát hành TPDN bù đắp, yểm trợ.
Rủi ro tiềm ẩn
Thị trường TPDN phát triển nhanh là tín hiệu đáng mừng song cũng tiềm ẩn nhiều rủi ro. Thứ nhất, trên thị trường sơ cấp, nhà đầu tư cá nhân mua TPDN ở tỷ lệ rất thấp, khoảng 5,5% tổng quy mô thị trường phát hành trái phiếu. Tuy nhiên, trên thị trường thứ cấp, tỷ lệ mua TPDN của nhà đầu tư cá nhân lại tăng rất mạnh, chiếm đến gần 30% và lĩnh vực bất động sản thậm chí còn cao hơn.
Thứ hai, nhiều trường hợp DN có quy mô nhỏ, vốn chủ sở hữu hạn chế nhưng lại phát hành một khối lượng lớn TPDN. Có những DN có kết quả sản xuất kinh doanh thua lỗ nhưng vẫn phát hành và huy động được khối lượng lớn trái phiếu. Lại có những DN phát hành trái phiếu nhưng không gắn việc sử dụng vốn với mục đích phát hành trái phiếu ban đầu, có hiện tượng lưu chuyển vốn lòng vòng giữa các tổ chức phát hành và các tổ chức thực chất sử dụng vốn.
Thứ ba, liên quan đến chất lượng các tổ chức cung cấp dịch vụ, trong đó, các công ty chứng khoán trực tiếp cung ứng dịch vụ tư vấn về hồ sơ phát hành TPDN có thiên hướng xây dựng hồ sơ có lợi hơn cho DN.
Vì vậy, trong Nghị định 153 sửa đổi, Bộ Tài chính sẽ đưa thêm các quy định về tăng cường công bố thông tin, quy định áp dụng định mức tín nhiệm như một kênh để nhà đầu tư có thể tham chiếu trước khi đưa ra quyết định đầu tư. Mặt khác, Bộ Tài chính cũng sẽ đưa ra các quy định để nhanh chóng thiết lập thị trường giao dịch TPDN riêng lẻ thứ cấp để nhà đầu tư có thêm nhiều kênh thông tin, trong đó, có các thông tin điều hành thị trường của cơ quan quản lý nhà nước. Bộ Tài chính cũng sẽ đưa ra những giải pháp phát triển song song các kênh huy động vốn khác để bù lại kênh TPDN trong trường hợp có thay đổi về khung pháp lý.
Giải pháp để trái phiếu là kênh dẫn vốn quan trọng
Huy động vốn từ kênh nào ngoài trái phiếu là bài toán cần giải quyết với nhiều DN. Trong đó, một kênh phổ biến hứa hẹn bù đắp khoản thiếu hụt từ kênh trái phiếu được DN sử dụng chính là phát hành cổ phiếu khi thị trường đang trên đà tăng. Có rất nhiều phương án để DN huy động vốn từ thị trường chứng khoán, như: phát hành cổ phiếu tài trợ dự án, tăng vốn điều lệ, góp vốn mua cổ phiếu, dự án của DN khác… Tuy nhiên, với nhiều DN - chẳng hạn với DN bất động sản mới ra đời còn non trẻ, huy động vốn vô cùng khó khăn - thì công ty mẹ đứng ra huy động thông qua phát hành trái phiếu rồi góp vốn vào công ty con là giải pháp tối ưu, là nhu cầu chính đáng của DN.
Do vậy, việc xây dựng thị trường - thông qua các nghị định, văn bản pháp lý chặt chẽ, khoa học - để trái phiếu thành kênh dẫn vốn hiệu quả cho DN ngày càng trở thành vấn đề cần được chú trọng. Theo dự báo, điểm rơi đáo hạn cho 1,2 triệu tỷ trái phiếu hiện nay sẽ diễn ra trong vòng hai năm tới, trong đó, hơn 50% sẽ đáo hạn ở thời điểm 2023 - 2024 và lĩnh vực bất động sản chiếm tới 65% trong số này. Để tránh những rủi ro không cần thiết cũng như đảm bảo cho thị trường luôn vận hành thuận lợi, an toàn, nhiều chuyên gia cho rằng ngay từ bây giờ phải có các giải pháp nhằm từng bước minh bạch hóa thị trường, nâng cao kỹ năng đầu tư, kiến thức pháp lý cho các nhà đầu tư - nhất là nhà đầu tư nhỏ lẻ - nhằm giúp họ trong việc tìm kiếm và lựa chọn phương án đầu tư hợp lý, hiệu quả nhất … Việc sửa đổi kịp thời Nghị định 153 của Nhà nước cũng đang được kỳ vọng sẽ tạo hành lang pháp lý vững chắc và là động lực cho thị trường trái phiếu phát triển mạnh mẽ, đúng hướng trong thời gian tới.