, //, :: GTM+7
Thứ Bảy, 17/03/2018, 05:07

Đẹp nghề thổ cẩm Chăm

Huy Đăng

Mỹ Nghiệp (thị trấn Phước Dân, huyện Ninh Phước, tỉnh Ninh Thuận) là một làng cổ độc đáo của người Chăm, nổi tiếng với nghề dệt thổ cẩm. Phụ nữ Chăm hầu như ai cũng được dạy dệt vải, nhưng chỉ có ở Mỹ Nghiệp, nghề này mới thăng hoa.

Dệt thổ cẩm dạng khung tấm được nhiều phụ nữ Chăm sử dụng nhất  vì tiện dụng trong cách dệt  và đa dụng với sản phẩm
Dệt thổ cẩm dạng khung tấm được nhiều phụ nữ Chăm sử dụng nhất vì tiện dụng trong cách dệt và đa dụng với sản phẩm

Mẹ truyền con nối

Làng Mỹ Nghiệp hay Nha Tranh, có tên tiếng Chăm là Chakeng thuộc thị trấn Phước Dân, huyện Ninh Phước, tỉnh Ninh Thuận. Làng nằm về phía nam trung tâm thành phố Phan Rang - Tháp Chàm khoảng chín cây số. Mỹ Nghiệp (nghề đẹp) là tên mới được đặt cho làng từ thời vua Bảo Đại.

Đây là đất văn vật của vương quốc Champa cổ mà tên còn được tìm thấy trên bia kí. Tương truyền rằng ông bà nuôi của Pô Klong Girai, vị vua trị vì vương quốc vào thế kỉ thứ XII đã sinh ra ở đất này. Chakleng hội đủ yếu tố địa linh sinh nhân kiệt. Bởi là một làng cổ nên khu vực xung quanh làng tập trung nhiều di tích lịch sử giá trị. Phía nam có di tích Pô Nai trên núi Chà Bang, phía tây có tháp Pô Rômê, gần hơn là Kut Raglai ở đầu làng được dựng từ thế kỉ thứ XVI.

Chakleng còn là làng tập trung nhiều nhân vật được biết đến trong xã hội Chăm hiện đại. Nhưng Mỹ Nghiệp nổi tiếng hơn cả với nghề dệt thổ cẩm truyền thống.

Ông Inrasara, nhà nghiên cứu văn hóa Chăm, một người dân của làng, lý giải: Nói đến nghề dệt thổ cẩm là nói đến vai trò của người phụ nữ. Đây là nghề mẹ truyền con nối. Một trong những tiêu chuẩn đạo đức được bà tổ quê hương đặt ra cho phụ nữ Chăm là phải thông thạo nghề dệt. Tuy đã mai một đi nhiều, nhưng hiện nay nghề dệt thổ cẩm vẫn đang được lưu truyền tại ba làng Chăm ở Bình Thuận và Ninh Thuận.

Trong đó Mỹ Nghiệp là trung tâm dệt sản xuất đa dạng mẫu mã nên được biết đến nhiều hơn cả. Nguyên do là bà tổ quê hương dạy nghề dệt cho tất cả phụ nữ Chăm, nhưng riêng làng Chakleng lại được bà truyền dạy tất cả hoa văn quý.

Để dệt vải người ta dùng hai loại khung: loại dệt dạng tấm và loại dệt dạng dải. Từ hai loại khung này, người nữ Chăm đã tạo ra được nhiều hoa văn khác nhau, trông rất đẹp mắt.

Trong xã hội Chăm, người ta có thể phân biệt giai cấp hoặc mức độ sang hèn chỉ qua hoa văn trên y phục. Như người đàn bà Chăm thuộc lớp trên thì mặc chăn Biyôn có hoa văn trang trí là hăng, arut hay hêt còn người phụ nữ tầng lớp dưới thì mặc chăn Biyôn harek…

Thiếu nữ Chăm duyên dáng với bộ váy truyền thống
Thiếu nữ Chăm duyên dáng với bộ váy truyền thống

Thường thì nghệ nhân Chăm mô phỏng hình con vật để làm ra hoa văn, và họ dùng tên con vật đặt cho hoa văn đó. Như bingu kacăk là bông thằn lằn, bingu garut là bông chim thần… Bên cạnh hoa văn hình con vật, người Chăm có nhiều loại hoa văn khác như hoa văn kỉ hà, đặt tên theo hệ hình học, hoa văn bingu jal (bông lưới), vì hình hoa văn giống mắt lưới…

Thổ cẩm Chăm có vài hoa văn có tên bắt đầu bằng tuk: bingu tuk bamưk, bingu tuk pateh, bingu tuk kamang… Trong đó bingu tuk kamang được coi là quý nhất. Muốn làm nên tấm thổ cẩm có hoa văn này, thợ dệt phải đạt đến một cấp bậc nhất định, và nhất là phải làm lễ cúng dê tế thần.

Độc đáo, hội nhập

Vải Chăm có nhiều màu sắc khác nhau như: trắng, đen, đỏ, vàng nhạt, nâu, chàm, phẩm lục. Trước đây, người ta dùng màu thực vật chế biến từ các loại cây sẵn có ở địa phương. Người Chăm nhuộm màu bắt đầu từ con chỉ. Màu đen (juk) chế ra từ trái muông (trái thị rừng, buah han).

Trái muông được hái trên núi đem về giã nhỏ, ngâm lấy nước rồi nấu sôi nhuộm màu. Sau đó đem sợi đã nhuộm ngâm với nước bùn trong ba ngày ba đêm. Để có màu đỏ (bhong), họ lấy cây phun pan chẻ nhỏ ngâm lấy nước, nhuộm sợi khi nào hết màu đỏ mới thôi.

Màu đỏ còn được chế biến từ cánh kiến đỏ. Màu đỏ nâu được chế biến từ vỏ cây lih likun. Bóc vỏ tươi đem về chẻ nhỏ ngâm nước nhiều ngày thì ra nước màu đỏ nâu. Loại vỏ cây này có nhiều mủ nên màu nhuộm khó phai. Muốn có màu vàng nhạt (kanhik), họ lấy củ nghệ hoặc cây cốc vang (hapang) giã nhỏ đổ vào lu nước ngâm từ ba ngày đến năm ngày rồi nhuộm sợi.

Màu nâu chế biến từ cây phun jương, chặt miếng ngâm lấy nước nhuộm sợi. Màu chàm chế biến từ cây chàm (hajaw). Họ lấy thân cây chàm (mauw) chẻ nhỏ đem ngâm nước ra màu xanh, xanh nhạt, xanh nước biển rồi nhuộm chỉ. Lấy lá cây chum bầu ngâm nước cũng cho màu xanh.

Màu phẩm lục (xanh lá cây, xanh da trời) người Chăm không chế biến mà mua của người Kinh. Màu trắng (bbong) là màu nguyên của sợi, người Chăm không nhuộm màu. Nếu sợi làm từ bông vải thì có màu trắng tinh, sợi làm bằng tơ thì có màu trắng hơi ngả vàng.

Trước khi nhuộm chỉ, người ta nấu nước màu và nhúng chỉ ngập trong thùng nước màu đang sôi. Cuộn chỉ được ngâm trong đó và người ta lấy que đảo chỉ trong vòng 15 phút thì vớt ra đem phơi nắng cho khô.

Không còn trồng bông, nuôi tằm nữa, hiện nay sợi chỉ dệt truyền thống của người Chăm ở Mỹ Nghiệp đã được thay bằng sợi chỉ công nghiệp mua ở thành phố Hồ Chí Minh.

Ông Sakaya, thạc sĩ - nhà nghiên cứu văn hóa Chăm – tác giả cuốn sách Nghề dệt cổ truyền của người Chăm (Nxb. Văn hóa dân tộc, Hà Nội, 2003.), thống kê có 40 hoa văn trên vải Chăm, trong đó có hơn 30 hoa văn truyền thống, còn lại là hoa văn mới du nhập và vay mượn từ các tộc người khác.

Đa số hoa văn truyền thống được người Chăm lấy mẫu từ thiên nhiên quanh mình như: hoa văn quả trám, hột đậu nành, hột lúa nổ, hoa cà dược, dây leo, dây mướp, lá bồ đề, bông mai, mắt gà, chân chó, con thằn lằn, cổ chim bồ câu, con bướm, con thỏ, con cua, con rồng, chim thần garuda, chim trảo, chim công, cái neo thuyền, mắt lưới, bong bóng, sao trời…

Ông Sakaya cho biết: “Đặc điểm của hoa văn Chăm là một đồ án bao gồm nhiều mô típ khác nhau, có hoa văn chính và hoa văn phụ. Hoa văn chính được bố cục ở trung tâm đồ án, nổi rõ trên nền vải được ngăn cách bằng hai bên viền chạy dọc gọi là đường xe (jalan rateh.) Còn mô típ phụ được trang trí hai biên đồ án gọi là jih khauk. Khi gọi tên hoa văn, họ thường gọi tên hoa văn chính trong đồ án.

Có nhiều mô típ kết hợp trong một đồ án hoa văn. Một đồ án có thể có ba mô típ đi cùng, xen kẽ nhau thì họ thường gọi luôn ba tên gọi. Tiêu biểu cho trường hợp này là loại hoa văn quả trám, chân chó, neo thuyền.”

Từ năm 1991, làng nghề thổ cẩm Chăm Mỹ Nghiệp phát triển mạnh, hội nhập cơ chế thị trường không những ở các khu vực trong nước như thành phố Hồ Chí Minh, Nha Trang, Đà Lạt, Buôn Ma Thuột, Đà Nẵng, Huế, Hà Nội, mà còn vươn ra thị trường nước ngoài. Inrahani là cơ sở dệt đầu tiên được thành lập, có qui mô lớn nhất.

Dân làng Mỹ Nghiệp đã đưa máy móc hiện đại vào nghề dệt, tiết kiệm được công sức mà vẫn bảo đảm chất lượng
Dân làng Mỹ Nghiệp đã đưa máy móc hiện đại vào nghề dệt, tiết kiệm được công sức mà vẫn bảo đảm chất lượng

Ra đời năm 1992 với 10 thợ dệt, đến nay Inrahani đã có hơn 100 lao động. Cơ sở đã kết hợp với các công ty may ở thành phố Hồ Chí Minh để tìm đầu ra cho sản phẩm. Không dừng lại ở các sản phẩm truyền thống, cơ sở còn sáng tạo nhiều mẫu mã mới như túi xách, ví, ba lô, áo, mũ… phù hợp với thị hiếu của đông đảo khách hàng.

Mỗi ngày, một người thợ thủ công chỉ dệt được khoảng 3m – 4m thổ cẩm. Bà Lộ Thị Chung, 66 tuổi, đã có hơn 30 năm dệt vải, ngày ngày vẫn ngồi miệt mài bên khung cửi, cho biết: “Mỗi ngày với khung này mình chỉ dệt được 4 m thôi. Loại hoa văn này tiếng Chăm gọi là meta menuk (mắt gà), có thể may thành nhiều sản phẩm khác nhau như túi xách, ví, cà vạt, áo...”

Hiện nay 95% gia đình trong làng sống bằng nghề dệt thổ cẩm, có hơn 500 thợ dệt lành nghề, đi cùng với đó là hơn 1.000 lao động phụ trợ. Không chỉ dệt vải phục vụ người Chăm, dân làng còn dệt theo đơn đặt hàng và bán cho người các dân tộc khác như Ê đê, Churu, K’ho, Raglai…

Người Chăm rất tự hào với bộ thổ cẩm của dân tộc. Họ ăn mặc đẹp ngay cả khi đi lao động chứ không như nhiều dân tộc chỉ mặc đẹp  khi đi hội hè, đình đám
Người Chăm rất tự hào với bộ thổ cẩm của dân tộc. Họ ăn mặc đẹp ngay cả khi đi lao động chứ không như nhiều dân tộc chỉ mặc đẹp khi đi hội hè, đình đám

Bà Bá Thị Kim Thoa, 59 tuổi, từ bé đã biết quay sợi giúp mẹ, 20 tuổi thì biết dệt. Hiện nay gia đình bà sản xuất 160 mẫu sản phẩm bán tại chỗ và bỏ mối cho các điểm du lịch ở Nha Trang, Buôn Ma Thuột, thành phố Hồ Chí Minh, Đà Lạt, Cần Thơ… 

Bà lên thành phố Hồ Chí Minh mua chỉ mang về làng đan rồi giao cho bà con dệt, xong thì lấy về may. Theo bà, mùa hè và dịp tết là bán được nhiều hàng nhất. Thường thì bà làm áo, ba lô, ví, khăn để mang đi bỏ mối.

Nhưng bà cũng thường xuyên lên các vùng dân tộc Ê đê, Churu, K’ho, Raglai… ở Đắk Lắk, Gia Lai, Bình Phước, Bình Dương… để nhận mẫu váy, chăn của họ mang về làm rồi giao tận nơi. Yêu nghề dệt nên bà cũng buồn khi “lớp trẻ trong làng bây giờ đi làm công ty, chỉ còn trung niên và người già mới ở làng dệt vải.”

Ông Hàm Minh Thiệu, Chủ tịch Hội đồng quản trị - Giám đốc Hợp tác xã dịch vụ sản xuất kinh doanh dệt thổ cẩm Chăm Mỹ Nghiệp, cho biết: Hợp tác xã ra đời ngày 31.12.2010 với 25 xã viên, đến nay đã có 80 thành viên. Các thành viên hợp tác xã đang sản xuất hơn 100 mặt hàng chủ yếu phục vụ khách du lịch đến mua tại chỗ và gửi bán ở các nơi.

Doanh thu của hợp tác xã từ chỗ vài chục triệu đồng/tháng trước đây, nay tăng lên 70 triệu đồng/tháng, đảm bảo công ăn việc làm ổn định cho xã viên. Bình quân mỗi tháng hợp tác xã đón trên dưới 10 đoàn khách. Từ nguồn vốn Chương trình mục tiêu quốc gia bảo tồn, phát triển làng nghề, hợp tác xã được hỗ trợ 300 triệu đồng để mở mang sản xuất, đẩy mạnh quảng bá thương hiệu.

Có thêm vốn trong tay, một mặt ban quản trị mua nguyên liệu với số lượng lớn phân phối cho xã viên sản xuất, mặt khác xúc tiến cử người đến các tỉnh, thành phố: Hồ Chí Minh, Lâm Đồng, Khánh Hòa, Đà Nẵng… tìm kiếm đối tác ký kết hợp đồng cung cấp sản phẩm. Hiện nay, hợp tác xã đã mở được văn phòng giới thiệu sản phẩm ở thành phố Hồ Chí Minh và đang xúc tiến mở thêm ở thành phố Đà Nẵng.

“Để bảo tồn nghề truyền thống, từ năm 2015, chúng tôi đã có dự án phục hồi hoa văn cổ. Hàng năm hợp tác xã tổ chức thi tay nghề để tìm hoa văn còn trong dân. Đến nay, chúng tôi đã phục hồi được 14 hoa văn cổ gồm bốn hoa văn của khung ngồi khổ lớn và 10 hoa văn của khung dây. Chúng tôi đang lên kế hoạch tổ chức hai lớp học để phổ biến sản xuất hoa văn đã phục chế cho người dân,” ông cho biết.

Làng dệt thổ cẩm Chăm Mỹ Nghiệp được tỉnh Ninh Thuận chọn là điểm đến của du lịch tỉnh nên cũng được hỗ trợ nhiều để quảng bá thương hiệu, hỗ trợ kinh phí để người dân đi giới thiệu sản phẩm ở các hội chợ thương mại, du lịch cả trong và ngoài nước.

Ngoài dệt bằng khung gỗ truyền thống, người dân Mỹ Nghiệp đã đầu tư máy dệt hiện đại để sản xuất nhanh mà vẫn bảo đảm chất lượng.

Không phải là người Mỹ Nghiệp, nhưng yêu nghề dệt truyền thống của dân tộc mình, chị Kiều Maily, nhà nghiên cứu văn hóa Chăm người làng Phước Nhơn, xã Xuân Hải, huyện Ninh Hải, tỉnh Ninh Thuận, hiện sống và làm việc ở thành phố Hồ Chí Minh, đã tạo mẫu và đặt người Mỹ Nghiệp làm các sản phẩm như khăn quàng cổ, khăn trải bàn, quần áo, ví… theo mẫu mã riêng với thương hiệu Cham silk.

Chị cũng kết hợp với các công ty du lịch để tổ chức các tour du lịch homestay giúp du khách khám phá văn hóa làng nghề dệt thổ cẩm Mỹ Nghiệp nói riêng, văn hóa Chăm nói chung.

 

 

Bình luận

Xem nhiều





Nổi bật
Được quan tâm






Đăng ký nhận tin nóng
Giúp bạn cập nhật các thông tin mới nhất