Thật ra ở Bắc Hà không chỉ có Khẩu Mẹo. Theo ông Nguyễn Xuân Giang, Trưởng phòng NN&PTNN huyện Bắc Hà, thì các giống lúa bản địa khác như Khẩu Nậm Xít, Nếp Dâu - vốn được bà con người Mông, người Tày trồng tại nhiều xã trong huyện - đều là những giống lúa nhiều triển vọng với đặc điểm chung là hạt gạo dẻo, thơm, được khách du lịch và người dân trong, ngoài huyện ưa chuộng, tìm mua nên giá bán khá cao, ổn định.
Bán một bao thóc giá hơn nửa triệu…
Người dân ở Bản Liền không nhớ chính xác lúa Khẩu Mẹo có từ bao giờ, chỉ ước chừng trên dưới 30 năm. Ngoài tên gọi Khẩu Mẹo, giống lúa này còn được gọi là lúa hạt tròn Bản Liền, bởi cây lúa cho hạt thóc tròn, khác lạ so với các giống lúa khác. Theo ông Vàng A Sự, Phó Chủ tịch UBND xã Bản Liền, lúa Khẩu Mẹo cho hạt gạo dẻo, trắng và thơm, khi ăn có vị bùi, đượm nên được thị trường ưa chuộng, đánh giá cao về chất lượng. Lúa Khẩu Mẹo cùng với chè Shan Tuyết hữu cơ là đặc sản nổi tiếng của xã vùng sâu Bản Liền.
Bản Liền hiện có 7 thôn và cây lúa hạt tròn được trồng rải rác tại hầu hết các thôn bản của xã như thôn Đội 2, thôn Đội 3, Khu Chu Tủng… nhưng nhiều nhất là tại thôn Xà Phìn với trên dưới 30 hecta/vụ. Xà Phìn là vùng thung lũng bằng phẳng, màu mỡ nên từ 2 - 3 năm nay, nông dân ở đây đang canh tác theo mô hình “cánh đồng 1 giống”. Lúa Khẩu Mẹo không cho năng suất cao như các giống lúa lai nhưng lại có ưu thế vượt trội về chất lượng gạo và giá bán. Bên cạnh đó, trồng giống lúa này, nông dân trong thôn có thể tự để được giống cho vụ sản xuất mới nên thuận lợi cho việc gieo trồng, bảo tồn.
Anh Giàng Seo Sính, sinh năm 1983, một nông dân ở thôn Xà Phìn cho biết: Lúa hạt tròn Bản Liền mỗi năm chỉ canh tác được một vụ do thời gian sinh trưởng dài song người dân trong thôn vẫn thích trồng cấy vì hiệu quả kinh tế cao. “Giá lúa lai hiện chỉ 7.000 đồng/kg nhưng lúa hạt tròn khoảng 11.000 đồng/kg và giá gạo thì trên 18.000 đồng/kg. Bán một bao thóc hạt tròn 50kg là mình có hơn nửa triệu đồng rồi’, anh Sình phân tích.
Nhận thấy hiệu quả kinh tế thiết thực của lúa hạt tròn, anh Sính cùng vợ đã đầu tư máy xay xát gạo, thu mua lúa của dân trong thôn. Từ Tết Nhâm Dần 2022 đến nay, gia đình anh thu mua và tiêu thụ hơn 10 tấn thóc hạt tròn. Khách mua gạo của anh chủ yếu là mối quen tại địa phương hoặc khách đã từng đến du lịch tại địa phương đặt hàng qua Zalo, qua điện thoại.
Nỗ lực xây dựng sản phẩm OCOP…
Chị Nguyễn Thị Quy, một khách hàng của anh Sính ở thị trấn Bắc Hà, cho biết: “Gạo Khẩu Mẹo rất thơm, cơm ngon, bùi hơn nhiều so với các giống lúa khác. Nhà tôi ăn giống gạo này đã 6 năm nay. Nếu gạo Khẩu Mẹo của Bản Liền được quảng bá rộng rãi hơn để người dân cả nước biết đến giống lúa ngon này thì người dân vùng cao sẽ phát triển được diện tích trồng lúa, có thêm tiền…”.
Hiện nay, Bản Liền đang xây dựng giống lúa hạt tròn thành sản phẩm OCOP cấp tỉnh. Tuy nhiên, để thực hiện được việc này, xã cần tổ chức lại sản xuất cho bà con nông dân thông qua hình thức hợp tác xã để có điều kiện liên kết với các công ty, doanh nghiệp trong nước nhằm định chuẩn và xây dựng thương hiệu, nâng cao giá trị thương hiệu của giống lúa đặc sản bản địa và mở rộng thị trường tiêu thụ.
Ông Vàng A Sự, Phó Chủ tịch UBND xã Bản Liền, cho biết: Để thực hiện việc xây dựng và phát triển giống lúa đặc sản địa phương, từ tháng 07/2021, xã đã có tờ trình gửi Phòng NN&PTNN huyện xem xét, hỗ trợ thực hiện Dự án “Phát triển sản xuất giống lúa đặc sản địa phương” với quy mô 10ha/27 hộ gia đình tại thôn Xà Phìn. Theo ông Sự, 27 hộ này đa số là hộ nghèo hoặc mới thoát nghèo nên nếu được hỗ trợ tiền mua giống, phân bón sẽ giúp bà con phần nào giảm bớt khó khăn trong đầu tư sản xuất, từ đó thêm mặn mà, gắn bó với cây lúa đặc sản địa phương.
Nói về điều kiện phát triển cây lúa hạt tròn, anh Giàng Seo Sính cho biết: “Đường sá xa xôi, cách trở ảnh hưởng không nhỏ đến việc tiêu thụ nông sản, trong đó có cây lúa đặc sản. Quy mô sản xuất lúa còn manh mún, nhỏ lẻ nên sản phẩm cung ứng ra thị trường chưa nhiều, không đủ cho nhu cầu trong khi diện tích đất lúa ở các thôn còn rất rộng. Nếu có thể trồng lúa hạt tròn trên diện tích lớn hơn, bà con nông dân sẽ có thu nhập khá hơn.”
Bản Liền hiện đang là điểm sáng mới trên bản đồ du lịch của tỉnh Lào Cai. Nếu địa phương xây dựng thành công thương hiệu cho lúa Khẩu Mẹo, đặc sản này của Bản Liền nói riêng và Bắc Hà nói chung sẽ có nhiều cơ hội để phát triển.