Lãnh ấn tiên phong, là rau quả xuất khẩu, khi tháng sau luôn cao hơn tháng trước, đến nửa đầu tháng 10 đã là 4,56 tỷ đô, tăng trưởng 75,4% so với cùng kỳ năm ngoái. Các chuyên gia cho rằng ngành này có thể đạt kỷ lục 6 tỷ đô la năm 2023. Thị trường của rau quả không còn bị phụ thuộc nhiều vào Trung Quốc, mà nhiều đơn hàng liên tiếp được mở sang EU và các nước vùng Bắc Mỹ. Con số xuất khẩu tăng mạnh, chủ yếu là từ sầu riêng, đạt 1,63 tỉ USD (tính đến hết tháng 9), gấp hơn 14 lần so với con số 113 triệu USD của cùng kỳ năm trước, và tính đến tháng 10, xuất khẩu sầu riêng ước đạt 2 tỉ USD.
Tiếp đến là gạo. Từ giữa năm, khi Ấn Độ, Thái Lan… hạn chế xuất khẩu gạo để đối phó với biến đổi khí hậu, thì trong nước, đã dấy lên lo ngại, rằng nếu mình tận dụng cơ hội xuất đi ào ạt, thì hãy coi chừng đến lúc phải nhập cứu đói. Tuy nhiên nỗi lo trên là không đáng, khi lượng gạo ở ĐBSCL còn rất lớn, xuất đi nhưng đảm bảo an ninh lương thực là trên hết. Giá gạo xuất khẩu liên tiếp leo thang, khiến doanh nghiệp và người lao động như mở cờ trong bụng. Trong 10 tháng, Việt Nam đã xuất khẩu 7,4 triệu tấn, tăng 17% so với cùng kỳ năm ngoái.
Theo Công ty CP Nông nghiệp Công nghệ cao Trung An, cơ hội để xuất khẩu gạo Việt Nam lập đỉnh vẫn còn, khi đơn vị này liên tục chế biến để kịp đơn hàng cuối năm. Năm 2022, tổng kim ngạch xuất khẩu của đơn vị này là 22 triệu USD, thì 10 tháng của năm 2023, con số này đã trên 28 triệu USD và sẽ tiếp tục tăng.
Giá gạo Việt Nam hiện nay đang khá tốt, cao hơn Thái Lan 79 USD/tấn, Pakistan 80 USD/tấn; luôn duy trì mức giá 628 - 650 USD/tấn, lý do là chất lượng gạo Việt Nam luôn đảm bảo. Nhiều khả năng, kim ngạch xuất khẩu từ gạo sẽ đạt đỉnh 4,2 - 4,5 tỷ đô.
Nông dân đã hưởng lợi. Đó là niềm vui lớn nhất. Định hướng chính sách đúng đắn là điều kiện tiên quyết, từ đánh giá nhu cầu thế giới, tiềm lực trong nước, mạnh dạn chớp thời cơ, không ngừng phổ biến và siết chặt quy trình kiểm tra, kiểm soát theo tiêu chuẩn xuất khẩu, kết nối thị trường, làm bà đỡ nhiều khâu cho doanh nghiệp và nông dân. Nhưng thực tiễn cho thấy, chính sự liên kết của/với nông dân và doanh nghiệp mới tạo ra cơn sóng xuất khẩu thắng lợi.
Từ gạo là ví dụ, các doanh nghiệp ĐBSCL đã đứng ra bao tiêu sản phẩm, chia sẻ cách làm mới, chi phí vật tư, liên kết hộ và nhóm hộ, canh tác bền vững, giảm trung gian, tới đích cuối cùng là sản phẩm chất lượng cao, đúng yêu cầu của đối tác về các tiêu chí kỹ thuật. Bà con nông dân mạnh dạn liên kết sản xuất với nhau để hạn chế áp lực bị thương lái chèn ép, đua giá, dần xóa được tình trạng một cánh đồng mà nhiều giá… Nông dân hưởng thêm 3 - 4 triệu/ha khi làm chung chứ không riêng lẻ như trước đây. Và từ đây, lại dội lên câu hỏi: bao giờ vùng chuyên canh lúa 1 triệu ha chất lượng cao như Chính phủ đã nói nhiều lần, mới thành hiện thực? Bởi nếu làm được, sẽ có 13 triệu tấn lúa/năm, tương đương 7 triệu tấn gạo.
Mừng đấy, nhưng phía trước còn lắm chông gai. Chất lượng là trên hết, thúc đẩy hơn nữa thế mạnh xuất khẩu nông sản, vẫn chưa đủ. EU vừa kết thúc đợt kiểm tra về thẻ vàng thủy sản và họ chưa gỡ bởi vi phạm chưa chấm dứt. Nếu không gỡ được, thì thế mạnh thủy sản xuất khẩu sẽ bị kiềm chế, khiến ngành này tiếp tục chịu tổn thất.
Xuất khẩu thắng lớn, kim ngạch cao nhưng giá trị gia tăng từ lĩnh vực chế biến lại không cao. Đây là điểm yếu cốt tử của nông sản Việt khi đi ra thế giới. Nhà nước không thể khoanh tay đứng nhìn, mà phải có chính sách căn cơ, hiệu quả để doanh nghiệp chuyển đổi công nghệ. Bế tắc, gặp muôn vàn khó khăn từ ngân hàng trong thủ tục vay vốn, cho thấy chuyện đồng bộ để vốn nhà nước được sử dụng hiệu quả nằm tái đầu tư, mở rộng sản xuất, tăng thu nhập, vẫn là chuyện đau đầu và không lối ra.
Ở một điểm nhìn khác, từ xuất khẩu lúa gạo, theo lãnh đạo Tập đoàn Lộc Trời, năm nay tập đoàn này dự kiến doanh thu đạt 11 nghìn tỉ đồng, tăng 10% so với 2022. Thắng lớn nhờ xuất khẩu gạo, nhưng cũng từ đây cho thấy rất nhiều nông dân khi được thương lái tự do đổ xô mua giá cao, đã “lật kèo” với những thỏa thuận trước đó, khiến các doanh nghiệp có đơn hàng đã ký kết trong tháng 9 đến tháng 11 bị gãy chuỗi cung ứng, gây thiệt hại nghiêm trọng cho họ.
Các nước sản xuất lúa gạo đang hạn chế xuất khẩu, hãy coi chừng họ hủy lệnh trên bất kỳ lúc nào, và như thế, gạo thu mua của doanh nghiệp trong nước còn tồn kho giá cao, chắc chắn sẽ bị lỗ nặng khi giá gạo thế giới xuống.
Cái chúng ta cần, chính là chuỗi giá trị xuất khẩu bền vững, thông qua liên kết sản xuất, vay vốn sản xuất theo mùa vụ, tạo điều kiện cho các công ty đủ khả năng vay vốn thu mua và lưu kho gạo, để tránh tình trạng cả doanh nghiệp lẫn người trồng lúa lao đao, ca lại điệp khúc được mùa mất giá...