Đó là đôi đũa được làm bằng tre, dài khoảng 30cm. Thân đũa không tròn như chiếc đũa ăn cơm mà dẹp như một thanh tre. Đầu to của đũa bếp rộng khoảng 3cm, đầu còn lại nhỏ hơn, chừng 2cm. Ngoài nhiệm vụ chính là xới và bới cơm (bằng đầu to), đũa cả còn được dùng để gắp than hồng (bằng đầu nhỏ) hoặc nhấc nồi (dùng hai chiếc đũa, mỗi bên một chiếc kê vào quai nồi để nhấc lên); thỉnh thoảng, đũa bếp còn trở thành cây roi mẹ dùng đét vào đít đứa nào không biết nghe lời.
Thế hệ tôi, đôi đũa bếp gắn liền với những bữa cơm gia đình có đủ cha đủ mẹ, đủ anh chị em. Bữa cơm thường được bày ra trên mâm hoặc trên chiếc chiếu trải dưới đất. Mẹ luôn là người ngồi cạnh nồi cơm để bới cơm cho từng người. Gọi là ngồi đầu nồi. Người ngồi đầu nồi phải ăn thong thả, ý tứ quan sát mọi người, ai sắp hết cơm thì dừng ăn và chờ sẵn để bới cơm; nếu thấy cơm trong nồi đã gần hết mà quanh mâm cơm vẫn còn người muốn ăn thêm thì có khi người đầu nồi phải “nhịn miệng đãi khách”. Ba có thể ngồi đối diện hoặc bên cạnh mẹ. Những đứa con thì tùy, cố định hay thay đổi ngẫu hứng. Nhà có dâu thì con dâu ngồi đầu nồi đối diện với mẹ, để có thể thay mẹ bới cơm. “Ăn trông nồi, ngồi trông hướng”, ông bà dạy thế chắc cũng từ thứ tự lớp lang thế này trong bữa cơm nhà.
Ngôi nhà cũ hồi ấy của chúng tôi có nhà trên và nhà dưới, ngăn cách bởi một cái sân khá rộng. Chiều xuống, mẹ còn ở trong bếp ba đã trải chiếc chiếu ra giữa sân. Có lúc ba trải sớm hơn thì mẹ hiểu là ba đang đói bụng, khiến bà nhanh tay trong bếp hơn. Mỗi người một việc, đứa lau chén, đứa bê nồi cơm… Loáng cái trên chiếc chiếu đã đầy đủ các món và chén đũa cho từng người. Mở vung nồi cơm bốc khói, mẹ dùng đũa cả xới lên cho tơi rồi bới cơm vào từng chén. Nhà đông con, mẹ bới một lượt, chưa kịp ăn đã có đứa đưa cái chén không cho mẹ bới thêm chén nữa. Nhiều lúc sạch nồi mà mẹ chưa có hạt nào vào bụng...
Cơm nấu bằng nồi gang mới ngon. Người biết nấu cơm, nồi cơm phải ráo nước, hạt cơm mềm và phải có lớp cơm mỏng vàng ươm, giòn tan dưới đáy nồi gọi là cơm cháy. Người vụng về, nấu ra nồi cơm “trên sống, dưới khê, bốn bề nhão nhoét”. Với người phụ nữ thuở xưa, bài học đầu tiên khi vào bếp có lẽ là cách nấu cơm sao cho ngon. Cơm chín bới ra chén, hạt cơm phải tơi, xốp, không khô cũng không nhão. Ngày nay, các cô gái thế hệ từ 8X về sau chắc khó có ai nấu được nồi cơm bằng lửa than hay củi cho khéo. “Chồng giận thì vợ bớt lời/Cơm sôi bớt lửa biết đời nào khê”, không chỉ là dạy cách nấu nồi cơm cho khéo, câu ca dao xưa còn nhắn nhủ xa xôi về đạo vợ chồng, cách cư xử đúng mực, khôn ngoan để hôn nhân được bền lâu.
Biết ba tôi thích ăn cơm cháy, mẹ luôn xới cho ba chén cơm cuối có miếng cháy nhỏ. Ông cầm tay miếng cơm cháy chấm với nước cá hoặc thịt kho, nhai ngon lành. Đám con cũng lau nhau xin mẹ cho miếng cháy thơm giòn...
Tôi tìm trên mạng bây giờ vẫn thấy có nơi bán đũa cả bằng nhiều chất liệu như gỗ, tre, dừa. Không biết có phải đã quá lâu không dùng nên thấy nó không giống với đôi đũa bếp ngày xưa của mẹ. Cũng không biết có phải vì thiếu đôi đũa cả mà ngày nay, nhiều gia đình không có thói quen xới cơm thành ra khi ăn, múc muỗng cơm cảm giác như xắn cả “khối” cơm bỏ vào chén.
“Anh về bán bộ trã rang/Bán đôi đũa bếp, cưới nàng có dư”, nhớ hai câu ca dao ngày xưa mẹ tôi thường hay đọc, chợt thấy thấm thía. Đôi đũa bếp ngày xưa - vốn chỉ là hai thanh tre đơn giản - mà quý giá đến vậy có lẽ bởi nó là vật chứng sống động nhất của một căn bếp ấm, điều vốn chỉ có trong một gia đình đầm ấn hạnh phúc, trên dưới thuận hòa.
Trong căn bếp hiện đại của mình, tôi bỗng thấy cần có thêm đôi đũa bếp…