Nền văn minh Inca ở vùng núi cao khắc nghiệt Andes
Văn minh Inca ra đời từ vùng cao nguyên của Peru vào khoảng đầu thế kỷ 13 và là thành trì cuối cùng của người Inca trước khi bị người Tây Ban Nha chinh phục vào năm 1572. Một hệ thống canh tác - các ruộng bậc thang - đã được tìm thấy ở thành phố Moray, cách Cuzco khoảng 50km về phía Tây Bắc.
Văn minh Inca là một trong những nền văn hóa quan trọng của lục địa Nam Mỹ, để lại một di sản hữu hình của các nền văn minh tiền Colombo trên lãnh thổ các quốc gia Ecuador, Peru, Bolivia, Chile và Argentina ngày nay. Các tàn tích của Machu Picchu là bằng chứng sống cho trí thông minh và óc sáng tạo của người Inca khi sinh sống trên cùng núi cao Andes.
Andes là một trong những dãy núi cao nhất, sừng sững nhất thế giới. Dẫu vậy, người Inca vẫn đạt được nhiều thành tựu đáng ngưỡng mộ khi sản xuất nông nghiệp. Ngày nay, không chỉ bởi các ngôi đền hay những ngôi nhà bằng đá trên đỉnh núi, Machu Picchu còn thu hút bở những ruộng bậc thang đồng tâm và hệ thống thủy lợi độc đáo.
Ruộng bậc thang đồng tâm
Ruộng bậc thang đồng tâm được các nhà khảo cổ tìm thấy ở Peru, nó trông giống như kiến trúc của nhà hát kịch ở Hy Lạp cổ đại.
Chiều cao của mỗi bậc thang khoảng 5 - 15m, được ngăn cách bởi một bức tường cao, nghiêng vào trong ở tầng cao nhất. Các bức tường này nóng lên vào ban ngày và từ từ giải phóng lượng nhiệt vào đất vào ban đêm, giữ ấm cho rễ cây và giúp cây trồng sinh trưởng tốt.
Những bậc thang đồng tâm trông giống một chiếc bát khổng lồ, từng bậc từng bậc từ trên xuống dưới được bố trí hệ thống cầu thang để người bản địa có thể di chuyển từ trên xuống dưới.
Hệ thống ruộng bậc thang độc đáo này đã từng là nơi cung cấp ngô, khoai tây cho cả cộng đồng. Dẫu chỉ là một loại trong số các loại ruộng bậc thang được sử dụng ở Peru, nhưng chúng chứng minh cho sự chinh phục và hòa hợp với tự nhiên của người Inca.
Không chỉ tạo ra không gian canh tác ở vùng núi cao tưởng chừng như không thể làm nông, mà những bậc thang này còn là mô hình thủy lợi hiệu quả.
Người Inca đã thiết kế một hệ thống tưới tiêu, dẫn nước từ tầng cao nhất đến tầng thấp nhất. Họ sử dụng những viên đá có kích thước và hình dạng khác nhau để tạo ra cấu trúc tốt nhất giúp giữ nước và thoát nước. Họ “lấp đầy” từng bậc ruộng bằng đất, sỏi và cát, được vận chuyển bằng tay từ các thung lung lân cận.
Giống như những khu vườn nổi của người Aztec ở Peru. Cho đến nay, đây vẫn là dấu tích của phương pháp canh tác trên núi cao, cung cấp nhiều kiến thức và kỹ thuật cho người bản địa. Bằng chứng khảo cổ học xác định ruộng bậc thang lâu nhất khoảng vào năm 2000 TCN và một số vẫn được tiếp tục trồng trọt cho đến nay.
Hệ thống thủy lợi độc đáo
Điều đáng ngạc nhiên là dẫu có cấu trúc trũng nhưng chưa bao giờ các ruộng bậc thang bị ngập nước, bất kể là có bao nhiêu mưa đi chăng nữa. Ngoài hệ thống dẫn nước từ trên xuống, người Inca đã thiết kế một hệ thống thoát nước là các kênh ngầm bên dưới nhằm đảm bảo lượng nước phù hợp trong suốt quá quá trình canh tác.
Hệ thống thoát nước này gồm 3 lớp: thứ nhất là lớp phủ, thứ hai là lớp cát, thứ ba là lớp sỏi. Các lớp này cho phép nước được rút ra, tránh việc ngập nền và chảy xuống dốc qua các tầng và nhanh chóng thấm sâu mà không làm lở đất. Với hệ thống này, nguồn nước không còn phụ thuộc chủ yếu vào những cơn mưa, mà còn có thể được dẫn về từ sông Urubamba ở vùng lân cận theo 130 đường ống. Đồng thời, nước thoát từ ruộng, người Inca đã dẫn dòng về những con kênh, cho phép cung cấp nước cho cả thành phố.
Lượng mưa ở Andes lên đến 2.000mm hàng năm và người Inca đã phải tìm phương pháp để giải quyết cả hai vấn đề, không để nước tích tụ trên đỉnh núi và không gây lở đất hay lũ quét.
Đa dạng cây giống cây trồng
Với cấu trúc trũng, các ruộng bậc thang của người Inca có sự chênh lệch nhiệt độ giữa tầng cao nhất và tầng thấp nhất là rất lớn, khoảng 15oC. Sự chênh lệch này cũng là kỹ thuật để người Inca đa dạng các loại cây trồng của họ.
Đây còn là điều kiện để người Inca nghiên cứu các loại giống cây trồng ở những độ cao và nhiệt độ khác nhau. Chính điều này này đã giải thích cho việc, nhiều giống cây trồng phổ biến hiện nay có nguồn gốc từ vùng núi Andes.
Có thể thấy, ruộng bậc thang của người Inca không chỉ là phương pháp canh tác hữu hiệu mà còn là công trình ngăn chặn sự xói mòn của đất trên vùng núi Andes. Nhờ hệ thống ruộng bậc thang mà người Inca có thể mở rộng diện tích canh tác. Họ thiết kế hệ thống thủy lợi cho phép tận dụng nước mưa trở thành nguồn nước tưới tiêu hiệu quả từng các kênh nối qua từng bậc ruộng.
Người Inca chủ yếu phát triển các giống cây trồng có khả năng chống chịu cao như khoai tây, diêm mạch và ngô. Những mùa màng bội thu của người Inca là thành quả của họ từ các ruộng bậc thang trên sườn núi và hệ thống thủy lợi độc đáo.
Họ cắt vào núi để làm ruộng bậc thang, làm thành nương rẫy và xây dựng các tuyến đường thủy ngắt quãng trong lòng núi. Họ xây dựng các bể chứa và những con kênh bao quanh sườn núi. Vào thời kỳ đỉnh cao, khoảng những năm 1.400, văn minh Inca có hơn 1 triệu hecta ruộng bậc thang khắp lãnh thổ Peru.