Những truyền thuyết
Ngư dân miền biển nói chung và ngư dân Quảng Nam nói riêng rất tôn trọng và luôn có thái độ biết ơn đối với cá Ông. Đây là loài cá rất hay giúp đỡ ngư dân trong công việc đánh bắt hải sản. Đặc biệt, trong những lúc thuyền ghe gặp bão tố, cá Ông thường xuất hiện để đưa người và thuyền vào bờ.
Các ngư dân cao niên ở những vạn chài ven biển thường kể cho con cháu nghe rằng: Theo truyền thuyết, cá Ông vốn hóa thân từ những mảnh áo cà sa của Phật Bà Quan Âm quăng xuống biển để cứu vớt sinh linh bị chìm đắm; được Phật Bà ban phép để cứu người trên biển. Hay truyền thuyết về cá Ông còn được gắn với những bước đường bôn tẩu của vua Gia Long như sau: khi bị quân Tây Sơn truy đuổi, thủy quân của Nguyễn Ánh tháo chạy ra biển và gặp phải sóng to gió lớn, trong lúc nguy khốn đó bỗng có một con cá Ông to lớn ghé đưa thuyền vào bờ. Sau này khi thắng quân Tây Sơn và lên ngôi Vua, nhớ ơn cứu mạng, Nguyễn Ánh đã phong tặng cá Ông là Nam Hải Đại Tướng quân và ủng hộ nhân dân lập miếu thờ cúng, tín ngưỡng cá Ông…
Các ngư dân ven biển Quảng Nam khi gặp cá Ông chết (ngư dân trân trọng gọi là Ông lụy), sẽ tiến hành đám tang cho Ông với những nghi lễ trang trọng nhất thường chỉ dành cho những người cao niên có uy tín trong làng. Người đầu tiên phát hiện Ông lụy được coi như trưởng nam - con trai ông Nam Hải và phải chịu tang như người con trưởng chịu tang bố mẹ ruột. Người này gọi Ông là Ông Sanh để thể hiện tình cảm trân quý, xem Ông như người sinh ra mình lần thứ hai. Người dân khu vực Ông lụy được cho rằng sẽ gặp điều may mắn, là điềm lành với dân làng.
Dưới thời phong kiến, khi Ông lụy thì triều đình cử quan quân tiến hành khám định cẩn thận để cấp tiền tuất cho dân làng địa phương lo tang ma chu đáo. Ngoài ra còn cấp hương đèn, vải đỏ để tẩm liệm, sau khi chôn xong được cấp đất xây lăng, cấp ruộng hương hỏa lập đền thờ cúng. Tùy thuộc vào công trạng đóng góp của cá Ông và theo đề nghị của dân làng mà cá Ông được phong tặng các cấp đẳng thần.
Trong mấy chục năm trở lại đây, số lượng cá Ông lụy vào các vùng biển ở Quảng Nam rất nhiều; đặc biệt là các xã ven biển huyện Núi Thành, tỉnh Quảng Nam, như: Tam Hải, Tam Quang, Tam Tiến, Tam Giang… Theo các ngư dân cao niên ở những địa phương này thì do bãi biển ở những vùng này được thiên nhiên ưu đãi có làn nước biếc trong xanh, yên sóng, cát mịn nên khi gặp nạn cá Ông thường chọn để dạt vào.
Trong tâm thức của những ngư dân Quảng Nam, cá Ông không chỉ là một vị thần cứu trợ trên biển mà còn là một vị thần bản mệnh liên quan đến sự hưng vong của vạn chài. Tính chất, ý nghĩa và tình cảm thiêng liêng của cư dân xứ Quảng dành cho cá Ông được thể hiện ở tiến trình lễ tang cá Ông. Khi phát hiện cá Ông lụy, ngư dân địa phương tự giác cho ghe nhẹ nhàng áp sát để dìu kéo xác cá Ông vào bờ. Sau đó, dân làng tìm địa điểm cao ráo, sạch sẽ và phải nhìn ra biển hoặc sông. Trước kia, tang lễ cá Ông thường diễn ra trong 3 ngày với những phần việc như sau:
Ngày đầu lập tang chủ, lập hội đồng hộ lễ; tắm gội, phạm hàm, nhập quan, thiết linh sang, minh tinh, thành phục và chiêu tịch diện. Ngày thứ hai là ngày tổ chức lễ tế, đêm tổ chức hát bội. Ngày thứ ba tổ chức đưa đám, cúng hậu thổ nghi tiết; hát bã trạo đưa linh Ông. Hạ huyệt xong, dân làng thường tổ chức đua ghe để Ông chứng cho lòng thành và âm hồn vui hưởng, không quậy phá. Sau ba ngày thì làm lễ mở cửa mã; tiếp tục làm tuần 7 ngày, 21 ngày, lễ chung thất 49 ngày, lễ đàm tế (lễ bỏ trang phục) 90 ngày và lễ đại tường 100 ngày. Đủ ba năm thì làm lễ cải tang, lấy xương xếp vào quách trong lăng xây sẵn, cử người trông coi, hương khói hằng tháng, lễ tế hằng năm.
Đối với các vạn chài khác, khi hay tin cá Ông lụy ở vạn nào thì mang lễ vật đến điếu và góp tiền lo tang ma cho Ông. Hằng năm vào các dịp Xuân kỳ, Thu tế, các vạn chài đều cử người về dự và thực hiện các nghi thức phúng điếu rất bài bản. Hiện nay, nghi lễ tang ma cho cá Ông đã có những thay đổi trong cách tổ chức, thời gian và có sự hòa trộn kết hợp với nhiều yếu tố tín ngưỡng khác cho phù hợp. Quy mô và nghi thức cũng được lược giản rất nhiều bởi những lí do về kinh phí, điều kiện tổ chức…
Tín ngưỡng thờ phụng, tôn kính cá Ông của cư dân miền biển Quảng Nam biểu hiện qua các nghi thức tiến hành chôn cất cá Ông là sự thể hiện tình cảm của ngư dân đối với một hiện tượng thiên nhiên rất gắn bó với họ. Bởi thế nó không đơn thuần chỉ là sự thực hành tín ngưỡng mà còn thể hiện khát vọng an lành, cầu mong may mắn trong cuộc sống khi mưu sinh nơi đầu sóng ngọn gió. Nó cũng thể hiện tinh thần đoàn kết tương trợ trong hoạt động đánh bắt hải sản của cư dân sông nước ngày đêm đối đầu với thiên nhiên, sóng gió. Việc thờ phụng, tôn kính đối với cá Ông - một sinh vật biển được thần thánh hóa, được tôn vinh không chỉ lúc sống mà cả khi đã chết không những thể hiện trí tưởng tượng phong phú, sáng tạo mà còn thể hiện tình cảm sâu sắc của con người đất Quảng đối với thiên nhiên, đất nước, con người.