Làng Thổ Hà xã Vân Hà, Việt Yên (Bắc Giang) ba mặt giáp sông Cầu. Là vùng đất cổ giàu truyền thống văn hóa, nơi đây không chỉ nổi tiếng với nghề gốm có lịch sử mấy trăm năm mà còn hấp dẫn du khách bởi những nét trầm mặc trên các công trình kiến trúc cổ và đặc biệt là sự độc đáo trong lễ hội mùa xuân.
Thổ Hà như một "kỳ quan" đầy bí ẩn, càng khám phá càng thấy nhiều điều mới mẻ, hấp dẫn. Nơi đây có lễ hội Thổ Hà – lễ hội được các nhà văn hóa đánh giá là một trong những lễ hội chuẩn mực, cổ xưa nhất còn được lưu truyền.
“Đến hẹn lại lên”, tức 21 tháng Giêng, làng Thổ Hà tổ chức lễ hội xuân thu hút hàng nghìn nhân dân, du khách tham dự. Trong đó điểm nhấn của lễ hội là lễ rước truyền thống khá quy củ, tôn nghiêm. Mỗi năm lễ hội diễn ra một lần nhưng hai năm mới tổ chức lễ rước và được luân phiên giữa 4 xóm trong thôn.
Từ nhiều tháng trước, dân làng đã bầu chọn chủ tế, ban tế; tuyển chọn những người đủ tiêu chuẩn, vừa có đức, có tài để đóng các vai chính trong đám rước (tổng cờ, tổng kiếm, người mang gươm trường, tam đa, tiên đồng, ngọc nữ…) và tổ chức tập luyện. Bên cạnh đó, cắt cử người vào các chân phù giá, vác cờ, khiêng kiệu, hương án, chấp kích, bát biểu, đội múa kỳ lân, đánh chiêng, trống tiên, trống rồng, múa sinh tiền, nhạc bát âm…
Trước ngày diễn ra lễ hội, những người đàn ông trong đoàn rước ai cũng phải kiêng cữ, tắm nước gừng ngâm với rượu và tuyệt đối phải “chay tịnh” (không được ngủ với vợ).
_high.jpg)
Lễ rước Thành hoàng làng trong lễ hội Thổ Hà được tổ chức nghiêm trang với sự tham gia của hàng trăm người ăn mặc rực rỡ và cầu kỳ. Tâm điểm của hội rước là Tam Đa (ba ông Phúc, Lộc, Thọ) do dân làng hóa trang. Dẫn đầu là đoàn múa kỳ lân, sau là đội bát nhã đủ cả kèn, trống, nhị, thanh la. Kế tiếp là hương án, kiệu bành, kiệu mẫu và kiệu thánh đi kèm với đội múa sinh tiền…
Đi sau 3 ông Phúc, Lộc, Thọ có 4 ông Tổng Cờ, Tổng Kiếm, Tổng Tiết, Tổng Chiêng. Mỗi ông đại diện cho một đoàn quân, qua đó đã tái hiện một không gian văn hoá đậm màu truyền thống và tiêu biểu vào bậc nhất vùng Kinh Bắc. Đặc biệt, khi đoàn rước kiệu thánh đi qua, không ai được đứng ở các vị trí cao hơn kiệu thánh.
Đặc biệt, lễ vật dâng lên Thành hoàng ngoài xôi oản, bánh kẹo, hoa quả, hương đăng thì không thể thiếu một con bò.
_high.jpg)
Trong lễ hội còn diễn ra các hoạt động văn hóa, thể thao hấp dẫn như hát quan họ trên sông Cầu, diễn tuồng, tổ tôm điếm, chọi gà, các môn thể thao và nhiều trò chơi dân gian, viết thư pháp… được nhiều người dân hưởng ứng.
Buổi tối, làng tổ chức hát quan họ thâu đêm trong chùa với những canh hát đối đáp, giao duyên cùng các liền anh, liền chị đến từ các làng quan họ cổ trong vùng. Cùng thời gian, đội tuồng của thôn biểu diễn các vở tuồng cổ như “Ngự đệ Kim Hùng”; “Bá đao Diệm Thiên Hùng”. “Phi tuồng bất thành hội” là câu nói cửa miệng xưa nay của người dân trong ngôi làng nhỏ nằm nép mình bên sông Cầu này. Có lẽ vì vậy mà năm nào làng mở hội cũng đều tổ chức diễn kịch tuồng kín hai đêm.
Theo các tài liệu, đình Thổ Hà được khởi dựng cách đây hơn 300 năm, là nơi thờ Lão Tử và tổ sư nghề gốm Đào Trí Tiến. Lễ hội làng Thổ Hà là dịp để người dân tôn vinh và tỏ lòng biết ơn Thành hoàng làng và vị sư tổ của nghề gốm. Du khách ở nhiều tỉnh, thành phố khác như Bắc Ninh, Hà Nội, Vĩnh Phúc, Hải Phòng, Thái Nguyên… cũng rủ nhau đi đò qua sông Cầu về đây xem hội. Nhiều nhiếp ảnh gia khắp mọi miền đất nước, thậm chí từ Sài Gòn cũng bay ra để ghi lại những bức hình độc đáo trong ngày này.
Ông Hoàng Thanh Kim ở Từ Sơn (Bắc Ninh) chia sẻ: “Tôi đã từng tham dự nhiều lễ hội của các tỉnh đồng bằng Bắc Bộ nhưng thấy ở Thổ Hà còn giữ được nhiều nét truyền thống hơn cả, ngày này năm nào gia đình tôi cũng về đây dự hội”.
Theo các nhà quản lý, nghiên cứu lịch sử văn hóa, lễ hội Thổ Hà là một trong những lễ hội dân gian tiêu biểu của miền Bắc, tại đây còn lưu giữ gần đầy đủ những hoạt động, nghi lễ truyền thống mang đậm bản sắc văn hoá của dân tộc Việt. Năm 2012, lễ hội Thổ Hà được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận là “Di sản văn hoá phi vật thể cấp quốc gia”.