Theo sách Địa chí Bắc Giang, núi Dành xưa kia còn có tên là núi Chung Sơn, nổi tiếng với nhiều kỳ hoa dị thảo. Ngày nay, núi Dành thuộc địa phận hai xã Liên Chung và Việt Lập thuộc huyện Tân Yên.
Theo Đại Nam nhất thống chí, “Cát sâm sẵn ở đỉnh núi Chung Sơn. Cát Sâm cũng gọi là Nam sâm, sản ở đỉnh núi Chung Sơn huyện Yên Thế, da vàng, thịt chắc, khí vị đều tốt, không như sâm sản ở xứ khác da trắng và nhiều nhớt”.
Sâm Nam là loài dây leo mảnh, thường nằm bò trên mặt đất hoặc phải tựa, cuốn theo cành lá cây khác để vươn lên. Củ sâm có lớp vỏ bên ngoài hơi cứng, bên trong lõi màu vàng nhạt, mùi thơm dịu, vị hơi ngọt. Cây sâm Nam có loại 5 lá và loại 3 lá. Theo dân gian, chất lượng của củ sâm 5 lá tốt hơn sâm 3 lá.
Người dân vùng Liên Chung, Việt Lập từ lâu đã biết đến công dụng của củ sâm Nam trong việc điều trị một số bệnh cũng như bồi bổ sức khỏe. Nhiều người dân trong vùng cũng đã tìm cách nhân giống sâm Nam nhưng hầu hết đều không thành công. Cây sâm Nam khó trồng và mỗi gốc sâm tồn tại được gần như là một báu vật của gia đình.
Năm 2007, sâm Nam được Sách Đỏ Việt Nam xếp ở mức độ sắp nguy cấp, cần được bảo tồn, phát triển.
Giữ gìn giống sâm quý
Chúng tôi tìm đến nhà ông Nguyễn Khắc Lư ở thôn Hậu, xã Liên Chung, người đã tìm thấy và giữ được giống sâm Nam nhiều năm nay. Ông Lư cho biết hơn hai chục năm trước, trong một lần cuốc đất trồng cây ở chân núi Dành, ông tình cờ đào trúng một gốc dây leo có những củ nhỏ, mùi thơm, nếm thử thấy ngọt mát. Gia đình vốn có nghề làm thuốc Đông y nên ông Lư biết mình vừa gặp được cây thuốc quý. “Lúc bấy giờ ai cũng nghèo, mỗi khi có ai trong nhà bị cảm cúm, ốm mệt, người ta lại lên núi Dành tìm và đào cây thuốc về chữa trị. Ai may lắm mới tìm thấy củ sâm Nam mang về”, ông Lư nói.
Từ gốc sâm ban đầu ấy, ông Lư tìm cách mang về trồng và cố gắng giữ gìn gốc giống. Trước ông, một số hộ dân trong vùng cũng tìm được sâm Nam và thử nhân giống nhưng đều không thành công. Ông Thân Hải Đăng ở thôn Đồng Sen, xã Việt Lập cũng là người giữ gìn được giống sâm quý. Ông Đăng cho biết, trước kia, gia đình ông trồng được vài cây sâm ở góc vườn. Cứ hễ thấy thân cây có cành chồi ra mặt đất là ông lại tìm cách bứng lên trồng sang chỗ khác. Theo ông, cây sâm phát triển chậm, tỷ lệ sống chỉ đạt 50%.
Khoảng 4 năm gần đây, được sự hỗ trợ của cơ quan chức năng, gia đình ông Thân Hải Đăng được chọn làm điểm để nghiên cứu, đánh giá khoa học về sâm Nam núi Dành. “Được các chuyên gia hướng dẫn kỹ thuật nhân giống, chăm sóc, tỷ lệ sống của cây sâm Nam trong vườn đã đạt đến 90%, cây phát triển nhanh”, ông Đăng chia sẻ.
Năm 2018, các nhà khoa học thuộc Trung tâm Thực nghiệm sinh học nông nghiệp công nghệ cao (CNC - Viện Di truyền Nông nghiệp), Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam và Viện Nghiên cứu Phát triển Y dược cổ truyền Việt Nam hoàn thành đề tài “Nghiên cứu, đánh giá, bảo tồn nguồn gen cây sâm Nam núi Dành phân bố trên địa bàn tỉnh Bắc Giang”. Trên cơ sở kết quả nghiên cứu, các chuyên gia xác định sâm Nam núi Dành có tên khoa học là Callerya speciosa, phân bố hẹp, chủ yếu ở xã Việt Lập và Liên Chung, nơi có thành phần thổ nhưỡng đặc biệt (đá cám, canxi và magiê). Nhóm chất chính trong mẫu sâm là saponin (hoạt chất chính tạo nên những công dụng kỳ diệu của sâm), flavonoid (hoạt chất chống lão hóa), acid hữu cơ, acid amin... Mẫu sâm hơn 5 tuổi có hàm lượng lớn hơn đáng kể so với mẫu 2, 3, 4 tuổi. Cụ thể, nhóm chất saponin ở củ sâm 5 tuổi cao hơn so với 2 tuổi 253%, flavonoid là 595%. Đáng nói, hàm lượng chất saponin của sâm Nam tương đương với sâm Hàn Quốc và chỉ đứng sau sâm Ngọc Linh.
Dựa trên các kết quả nghiên cứu, các nhà khoa học xác định các vùng đất thích hợp cho sâm (cao độ từ 10 đến 80m, nhiệt độ trung bình hàng khoảng 24,9 đến 26,5 độ C, độ ẩm không khí trung bình đạt 82,5%, đất phải tơi xốp, giàu hợp chất hữu cơ và chất vi lượng...) đồng thời chỉ ra cách nhân giống bằng cách uốn vít cành bánh tẻ vào các túi bầu, bón chủ yếu bằng phân hữu cơ, không sử dụng thuốc bảo vệ thực vật trong canh tác và củ sâm chỉ được thu hoạch khi đạt trên 4 năm tuổi.
Cây sâm Nam núi Dành được cấp chứng nhận đăng ký chỉ dẫn địa lý sẽ góp phần nâng cao vị thế, tên tuổi của sản phẩm trên thị trường; tạo tiền đề và khuyến khích người dân tham gia thành lập các nhóm, đội và hiệp hội sản xuất, kinh doanh sản phẩm, tiến đến sẽ áp dụng các tiến bộ kỹ thuật mới vào sản xuất và canh tác sản phẩm nhằm nâng cao năng suất.
Sâm Nam hồi sinh
Thông thường, mỗi cây sâm trồng từ 4 - 5 năm cho thu hoạch. Trên thị trường, 1kg sâm Nam tươi giá khoảng 2 triệu đồng. Việc nghiên cứu tìm ra đặc tính sinh học, dược tính, giá trị trong y dược của sâm Nam núi Dành là một tin thật sự vui với người dân.
Các nhà khoa học cũng kết luận có 3 phương pháp bảo tồn gen này, trong đó, uốn vít cành bánh tẻ vào các túi bầu có tỷ lệ hình thành rễ cao nhất sau 90 ngày là 75%; giâm hom 29% và phương pháp nuôi cấy mô tế bào thực vật (thực hiện trong phòng thí nghiệm). Hiện nay, một số hộ dân tại địa phương đã đầu tư trồng loài sâm này với quy mô lớn và cung cấp cho các công ty dược phẩm và du khách.
Ông Hà Văn Thiêm, Phó Chi cục trưởng Chi cục Quản lý chất lượng nông - lâm sản và thủy sản Bắc Giang, cho biết: Hiện nay, diện tích sâm Nam phân bố tại 2 xã Việt Lập và Liên Chung với diện tích gần 300ha, sinh trưởng và phát triển rất tốt. Địa phương đã thành lập HTX sản xuất, tiêu thụ sâm Nam núi Dành Liên Chung gồm 17 thành viên. HTX đã mở rộng diện tích cây sâm Nam, nhân hàng chục nghìn bầu giống, cùng với đó là việc xây dựng gian hàng trưng bày sản phẩm sâm Nam tại Khu du lịch tâm linh - sinh thái núi Dành.