Hợp tác xã (HTX) được coi là nòng cốt phát triển kinh tế hợp tác của Việt Nam trong thời gian qua. Mặc dù các nguyên tắc hoạt động của HTX dựa trên tính tự chủ - tự quản lý - tự chịu trách nhiệm trong hoạt động nhưng bên cạnh đó, HTX còn cần tới sự hỗ trợ từ bên ngoài mà các chính sách hỗ trợ là một trong những yếu tố quan trọng. Vậy phương thức hỗ trợ HTX hiện nay ra sao? Hiệu quả của việc này thế nào?
Nhiều chính sách hỗ trợ HTX…
Tính đến thời điểm hiện tại, có rất nhiều quy định của Nhà nước về các chính sách hỗ trợ riêng cho lĩnh vực HTX đang còn hiệu lực. Có thể điểm qua vài quy định cụ thể. Điều 6 trong Luật HTX 2012 (từ khoản 1 tới khoản 4) quy định rõ các hình thức hỗ trợ, ưu đãi của nhà nước đối với HTX trong các lĩnh vực như đào tạo, bồi dưỡng nguồn nhân lực; xúc tiến thương mại, mở rộng thị trường; ứng dụng khoa học, kỹ thuật và công nghệ mới; tiếp cận vốn và quỹ hỗ trợ phát triển HTX; tạo điều kiện tham gia các chương trình mục tiêu, chương trình phát triển kinh tế - xã hội; ưu đãi thuế thu nhập doanh nghiệp và các loại thuế khác theo quy định của pháp luật về thuế; ưu đãi lệ phí đăng ký HTX/LH HTX theo quy định của pháp luật về phí và lệ phí.
Các nghị định, quyết định, các chương trình hỗ trợ theo khối ngành do Chính phủ ban hành (như Nghị định 193 NĐ-CP về chính sách hỗ trợ của nhà nước đối với HTX/LH HTX (chương VI); Quyết định 167 QĐ-TTg về triển khai đề án Lựa chọn, hoàn thiện, nhân rộng mô hình HTX kiểu mới giai đoạn 2021 - 2025; Quyết định 1804 QĐ/TTg về triển khai chương trình Hỗ trợ phát triển kinh tế tập thể, HTX giai đoạn 2021 - 2025…) Các thông tư hướng dẫn của bộ, ngành liên quan mà trong đó HTX là một trong các chủ thể hưởng lợi; các chương trình hỗ trợ riêng căn cứ theo quy định của pháp luật và các chính sách từ Chính phủ của các địa phương…
Trong thực tế, những chính sách hỗ trợ HTX cũng như kinh tế hợp tác của Nhà nước thời gian qua đã tác động hết sức tích cực đến hoạt động và sự phát triển của loại hình kinh tế này. Tuy nhiên, qua quá trình thực thi, các chính sách hỗ trợ cũng bộc lộ những hạn chế nhất định.
Những bất cập khiến chính sách giảm hiệu quả
Sự thiếu nhất quán giữa các ban ngành khi thực hiện chính sách hỗ trợ trong lĩnh vực đào tạo, đặc biệt là về nội dung và tần suất đào tạo là một ví dụ. Thiếu sự phối hợp, các đơn vị thực hiện việc hỗ trợ đào tạo theo kế hoạch riêng của từng đơn vị dẫn đến nội dung đào tạo bị trùng lặp, chồng chéo, gây lãng phí về nguồn lực mà hiệu quả và chất lượng đào tạo không cao. Bên cạnh đó, mức hỗ trợ cho công tác đào tạo cho các HTX còn thấp, chỉ đủ để bồi dưỡng ngắn hạn thông qua hình thức tập huấn chứ chưa tổ chức thành hệ thống đào tạo chuyên sâu nên công tác đào tạo chưa đạt được kết quả như mong muốn.
Một bất cập quan trọng khác là việc HTX khó tiếp cận nguồn vốn vay tín dụng từ các ngân hàng thương mại dù đã có chính sách ưu đãi lãi suất cũng như hình thức cho vay đối với HTX. Lý do của việc khó tiếp cận này là do các ngân hàng thương mại không có nguồn vốn riêng để thực hiện chính sách hỗ trợ HTX theo quy định. Trong khi đó, mức cho vay của các quỹ hỗ trợ phát triển HTX lại thấp, tiêu chí cho vay cũng chưa thực sự phù hợp với nhu cầu của các HTX.
Công tác giao đất, cho thuê đất đối với HTX theo chính sách cũng tồn tại nhiều vấn đề. Một số quy định hiện hành của Luật Đất đai 2013 về quyền sử dụng, chuyển nhượng, nhận, cho tặng đất nông nghiệp đang khiến quá trình tích tụ đất sản xuất của HTX gặp khó khăn. Một số địa phương thì không còn quỹ đất để thực hiện chính sách hỗ trợ.
Thực tế cho thấy quá trình thực hiện chính sách chưa được thông suốt phần nhiều do các quy định hoặc hướng dẫn thực hiện chưa rõ ràng, bộ máy thực hiện chính sách còn chồng chéo, chưa được phân công cụ thể. Một số chính sách còn tập trung nhiều vào chỉ tiêu phát triển số lượng mà chưa tập trung vào nâng cao chất lượng hoạt động của HTX, dẫn tới việc nhiều HTX được thành lập vội vàng, chưa được chuẩn bị kỹ về năng lực, chưa xác định rõ được bản chất, vai trò và mô hình kinh doanh nên khi đi vào hoạt động khó phát triển.
Ngoài ra, nhiều tiêu chí hỗ trợ được đề ra chưa phù hợp dẫn tới việc người thực thi hiểu không đúng nội hàm chính sách hoặc lựa chọn sai chủ thể được hỗ trợ làm lãng phí nguồn lực và giảm tính hiệu quả của chính sách. Một số chính sách còn thiên về hướng quản lý nhiều hơn là hỗ trợ. Một điều quan trọng khác là các HTX, tuy đã có những biến chuyển nhất định trong hoạt động nhưng những hạn chế như không đủ năng lực về quản lý, vận hành; không đủ khả năng đối ứng; không có tài sản thế chấp; thiếu chủ động, tự chủ, tự quản lý, tự chịu trách nhiệm… vẫn còn. Những hạn chế này trở thành rào cản khiến việc tiếp nhận chính sách của các HTX gặp không ít khó khăn.
Cùng với quá trình thực hiện còn nhiều bất cập và một số quy định, chính sách chưa đáp ứng đúng nhu cầu thực tế, những hạn chế tự thân của HTX cũng đã “góp phần” khiến hiệu quả thực thi các chính sách hỗ trợ chưa được như mong muốn.
Một số khuyến nghị về giải pháp
Từ những vấn đề nêu trên, cần nhìn nhận lại phương thức hỗ trợ cũng như quá trình xây dựng, triển khai chính sách để có sự điều chỉnh phù hợp nhằm nâng cao hiệu quả chính sách, đáp ứng đúng nhu cầu, nâng cao khả năng tự chủ của các HTX.
Ở cấp độ quy định trong luật, liệu có cần quy định các hình thức hỗ trợ chi tiết như trong Luật HTX 2012 đang quy định không? Nếu có quy định thì nên quy định như thế nào để xây dựng được hành lang pháp lý vừa đảm bảo quyền lợi của HTX mà vẫn phát huy được tính tự chủ, tự quản lý, tự chịu trách nhiệm để HTX có thể phát huy nội lực cũng như tận dụng được sự hỗ trợ?
Ở các nước phát triển, HTX được coi là một loại hình doanh nghiệp, vì vậy, những quốc gia có xây dựng luật HTX không qui định về hình thức hỗ trợ cho loại hình này mà chỉ có những chính sách hỗ trợ chung cho khối kinh tế mà trong đó HTX là một thành phần. Điều này tạo cho các HTX cũng như các thành phần khác trong một ngành có một môi trường hỗ trợ bình đẳng, thúc đẩy sự cạnh tranh lành mạnh trong việc nâng cao năng lực tổ chức để đáp ứng nhu cầu phát triển chung.
Đối với hệ thống xây dựng, triển khai chính sách, cần xây dựng hệ thống đánh giá hiệu quả hoạt động của HTX dựa trên bản chất của loại hình này để có những tiêu chí chính sách hỗ trợ phù hợp, hiệu quả. Bên cạnh đó, nên cân nhắc tới việc thành lập nhóm làm việc bao gồm các tổ chức chính phủ, các tổ chức phi chính phủ, các chuyên gia trong lĩnh vực phát triển HTX. Nhóm làm việc này có thể thực hiện những nghiên cứu, khảo sát đánh giá nhu cầu, năng lực của các HTX để góp ý xây dựng các chính sách, tiêu chí phù hợp. Các nội dung của chính sách cần có hướng dẫn chi tiết về cơ quan thực hiện, các quy định cụ thể về tài chính, hướng dẫn chi tiết về các khoản mục có thể giải ngân nhằm đảm bảo các cơ quan thực hiện chính sách nắm rõ vai trò, cách thức triển khai mang lại hiệu quả tối đa cho các chính sách hỗ trợ và lợi ích cho chủ thể được hỗ trợ. Hệ thống đào tạo khung về HTX cho các chủ thể liên quan (cơ quan xây dựng chính sách, cơ quan thực hiện chính sách, các chủ thể tiếp nhận chính sách) cũng cần được tính đến để đảm bảo tính khả thi của chính sách.
Sau cùng, nhưng cũng là điều quan trọng nhất, cần thay đổi cách nhìn nhận về HTX theo đúng bản chất của nó. HTX được sinh ra bởi thành viên, do thành viên làm chủ, phục vụ lợi ích của thành viên thông qua các hoạt động kinh doanh, vì vậy, tuy có những đặc trưng riêng (như quyền bỏ phiếu ngang nhau không phụ thuộc vào số vốn góp; khách hàng đầu tiên của HTX chính là thành viên; chia lãi theo mức độ sử dụng dịch vụ), còn lại, HTX hoạt động không khác gì các loại hình doanh nghiệp khác. Do vậy, cần thay đổi phương thức hỗ trợ để tạo sân chơi bình đẳng cho HTX, để HTX không bị coi là tổ chức của những người yếu thế, qua đó, thúc đẩy sự phát triển HTX một cách bền vững.
