Những ông tướng mặt đỏ như gấc, râu dài tới ngực, áo quần lộng lẫy sắc màu hết nhảy múa lại gào thét, quát tháo ầm ĩ trên sân khấu trong tiếng nhạc kịch bi hùng, ai oán trong vở tuồng “Bá đao Diệm Thiên Hùng” đã để lại ấn tượng lạ lùng với không ít người đến dự lễ hội truyền thống của làng Thổ Hà.
Độc đáo nghệ thuật truyền đời
“Phi tuồng bất thành hội” là câu nói cửa miệng của người dân Thổ Hà - ngôi làng nhỏ nằm nép mình ven sông Cầu. Có lẽ vì vậy mà năm nào làng mở hội (vào ngày 20, 21 tháng Giêng Âm lịch) thì lịch diễn tuồng đều kín cả hai đêm. Chẳng ai còn nhớ nghệ thuật tuồng có ở đây từ khi nào, chỉ biết rằng hết đời này qua đời khác người dân nơi đây vẫn trao truyền cho nhau từng kịch bản, tích truyện, trang phục, vai diễn cho đến cách hóa trang, điệu bộ, cử chỉ riêng của tuồng...
Dẫn tôi đi một vòng quanh mấy ngõ nhỏ chật hẹp phơi kín bánh đa nem đang hanh khô đến độ, ông Trịnh Quang Liêm - phó thôn - cho biết: “Xưa kia, lứa tuổi như tôi ở làng này ai cũng biết một chút về tuồng. Buổi tối mọi người thường tụ tập ở sân đình uống trà rồi diễn tuồng cho bà con thưởng thức đến tận khuya. Dù không được học bài bản nhưng vì nghe nhiều, xem nhiều nên nhiều người thuộc lòng từng vở diễn, điệu bộ, làn điệu và cách thể hiện trong các vở tuồng tên tuổi như “Triệu Đình Long cứu chúa”, “Đào Tam Xuân”, “Ngự đệ Kim Hùng”, “Bá đao Diệm Thiên Hùng”…
Những cụ diễn tuồng có tiếng ở đây là các kép hạng Nguyễn Đức Dĩ, Trịnh Xuân Tiện, Nguyễn Đình Xuyến… đều đã “quy tiên” nhưng bí quyết về tuồng đã kịp trao gửi cho hậu thế. Đó là năm 1987, các cụ ấy vận động lớp trẻ thành lập câu lạc bộ tuồng Thổ Hà do chính các cụ dìu dắt và truyền dạy”, ông Liêm kể.
Con ngõ nhỏ xíu chỉ vừa đủ cho hai người đi bộ tránh nhau đưa tôi và phó thôn Trịnh Quang Liêm đến nhà ông Nguyễn Công Sơn, Phó chủ nhiệm CLB tuồng Thổ Hà. “Ông Sơn là người đã hết lòng vun đắp cho nghệ thuật tuồng của quê hương suốt mấy chục năm qua”, ông Liêm cho biết.
Bước vào nhà, từ cửa đã nghe tiếng hát tuồng nỉ non trên sân thượng, nơi người đàn ông 62 tuổi đang giúp vợ phơi nốt mẻ bánh vừa tráng xong. Biết có người muốn nói chuyện về tuồng, ông Sơn tỏ vẻ vui mừng. Vội thay bộ quần áo khác cho chỉn chu, ông pha ấm trà ngồi tiếp khách.
Theo ông Sơn, những người già ở Thổ Hà đều cho rằng nghệ thuật tuồng tại đây còn giữ được nhiều yếu tố truyền thống do “tre già măng mọc”, lớp trước dạy lớp sau nên lối diễn cổ chưa bị mai một. Ông nói: “Sân khấu tuồng là chốn của những người anh hùng, bởi nếu không có sức khỏe thì không thể diễn được tuồng và ngược lại, nếu diễn thường xuyên sẽ rất có lợi cho sức khỏe. Từng điệu bộ, thao tác diễn tuồng đều rất khó thể hiện, đơn cử động tác như vuốt râu, chèo cây, múa kiếm, chèo đò, cưỡi ngựa… phải ra bộ sao cho thật giống để người xem tưởng như thật.
Về nội dung, tuồng thường lột tả những hoàn cảnh đầy mâu thuẫn, xung đột và bi ai, các nhân vật chính diện luôn phải vươn lên, thoát khỏi sự chế ngự của hoàn cảnh. Họ hành động một cách dũng cảm và trở thành một hình mẫu, một bài học cho người đời ngưỡng mộ, noi theo. Vì vậy, diễn viên phải làm sao lột tả hết thần thái, tính cách nhân vật và để làm được điều đó, không có con đường nào hơn là phải khổ luyện”.
Làm sao giữ được tuồng cổ?
Một thực tế đáng suy nghĩ là làng Thổ Hà còn hàng chục người biết diễn tuồng nhưng chỉ có chưa đến 10 người thường xuyên tham gia CLB. Ngoài việc phải tự túc kinh phí hoạt động, để theo nghiệp tuồng họ còn tốn khá nhiều thời gian nên không ít người, vì mưu sinh, phải đành lòng rời bỏ. Ngoài ra, còn có một lý do nữa khiến nhiều người e ngại không tham gia là vấn đề tâm linh.
Theo ông Trịnh Quang Liêm, vài năm trước, làng có 4 kép đen khá giỏi đã qua đời một cách đầy bí ẩn. Người ta đồn đoán rằng các diễn viễn này thường đóng vai những ông tướng lừng danh trong lịch sử nên đã phạm húy… Không nỡ để nghệ thuật truyền thống của làng bị quên lãng, những người còn lại cố gắng vượt qua khó khăn của cuộc sống cũng như những lời đồn đoán tâm linh để theo tuồng, trong đó, ngoài ông Nguyễn Công Sơn còn có các ông Phạm Tiến Tuấn, Trịnh Đăng Thời, Trịnh Đăng Đàm…
Hơn 20 năm diễn tuồng, được mời công diễn ở nhiều nơi như Bắc Ninh, Hà Nội đã giúp ông Sơn nhận ra tuồng là môn nghệ thuật “không hề đơn giản” bởi nó không chỉ kén người diễn mà còn kén cả người xem. Ông Sơn cho hay: ngôn ngữ hát tuồng đa phần là Hán - Việt hoặc những từ ngữ triết lý, bác học, văn chương theo lối ẩn dụ.
Hầu hết các tích tuồng đều xoay quanh các đề tài, nhân vật trong lịch sử Việt Nam, Trung Quốc, trong đó chiếm được cảm tình của người xem nhất vẫn là các đề tài “phò vua diệt ngụy”; “trung thành - phản nghịch”… nên thường mang âm hưởng hùng tráng, những tấm gương tận trung báo quốc, những bài học về đạo làm người.
Ngoài ra, các điệu cơ bản của tuồng như ngâm, vịnh, thán oán, nam thương, xuân nữ, bạch, xướng, nam bình, khách... đều dùng các thể thơ thất ngôn, ngũ ngôn, đường luật, thơ lục bát và phú khá chặt chẽ, đòi hỏi cả người diễn và người xem phải am hiểu, thông thuộc thì mới ca diễn tốt và thưởng thức hết được.
Điểm khó nữa của tuồng, theo ông Sơn, là cách hóa trang với những quy ước chặt chẽ theo một số mẫu chung: vai “trung” mặt đỏ, râu dài; vai nịnh mặt rằn, râu ngắn; mặt trắng là người có diện mạo đẹp, tính cách trầm tĩnh; mặt đỏ là người trí dũng, chững chạc; mặt tròng xéo đen là tướng phản; hai bên thái dương có vết đỏ là người nóng nảy; mặt lưỡi cày là người đoản hậu, nhát gan...
Từ những cái khó trên, người yêu tuồng ở Thổ Hà không khỏi trăn trở về số phận của môn nghệ thuật truyền thống này khi hiện nay lớp kế nghiệp ngày càng vắng bóng. Điều mà họ mong muốn hiện nay là địa phương sớm có giải pháp nhằm bảo tồn nghệ thuật này như đầu tư mở rộng mô hình CLB hát tuồng, trong đó chú trọng việc truyền dạy cho lớp trẻ và giới thiệu, quảng bá rộng rãi loại hình nghệ thuật truyền đời độc đáo này để thu hút khách du lịch cộng đồng…