Nghi lễ linh thiêng
Người xưa có câu “Muốn ướt đi bơi, tả tơi đi hội”, với những ai tham dự lễ hội vật cầu bùn làng Vân, xã Vân Hà, huyện Việt Yên, tỉnh Bắc Giang ngày 12/5 (tức 12/4 Âm lịch) vừa qua không chỉ bị ướt, tả tơi mà còn được khám phá một nghi lễ cực kỳ độc đáo của cư dân lúa nước. Thật khó có ngôn ngữ, hình ảnh nào lột tả hết sự kỳ diệu, độc đáo của lễ hội vật cầu bùn làng Vân. Bởi vậy mà mỗi khi làng mở hội, hàng trăm du khách, những tay máy ảnh, phóng viên chẳng hẹn mà nườm nượp đổ tới đây đua tài, “khoe” máy, có người từng ví đây là “Lễ hội ống kính”.
Các cụ đời trước “họa” rằng: “Khánh hạ làng Vân hội vật cầu/Khắp vùng Kinh Bắc chẳng có đâu/Quan quân gắng sức giành cho được/Sân chơi bùn nước họa một màu”. Thời tiết những ngày lễ hội năm nay vô cùng oi bức, không khí các trận cầu còn căng thẳng và “nóng” hơn rất nhiều. Tuy nhiên điều này không làm vơi nhụt ý chí, niềm tin và cả sự phấn khích của các quân cầu cùng đông nghịt khán giả.
Tất cả tập trung trước cửa đền Chính (nơi thờ Đức thánh Tam Giang là Trương Hống, Trương Hát, Trương Lừng, Trương Lẫy). Các bậc cao niên trong làng cho biết: Hội vật của làng không chỉ đơn thuần là trò chơi thể thao, sâu xa hơn đây chính là một tín ngưỡng truyền thống khá linh thiêng. Do vậy, việc tuyển chọn quân cầu chơi trong dịp này rất khắt khe, trước ngày cướp cầu, các thành viên trong ban khánh tiết đến tận nhà tuyển chọn người tham gia hội vật, đó là những trai đinh khỏe mạnh, vạm vỡ, phải là đủ đức, tài và không có “bụi”. Những trai đinh này phải tuân thủ nghiêm ngặt quy định của lệ làng, trong vòng một tuần trước khi diễn ra thi đấu các trận cầu họ không được ngủ với vợ, kiêng kỵ tuyệt đối không được ăn thịt chó, giết mổ động vật và phải tắm rửa sạch sẽ trước khi tham gia chơi vật…
Truyền thuyết kể rằng, xưa kia anh em nhà Đức thánh Tam Giang đi theo Triệu Quang Phục đánh thắng giặc Lương, khi trở về thì bị bọn quỷ đen quấy phá, hai bên xảy ra một trận chiến đấu vật lộn giữa bãi sình lầy, cuối cùng bọn quỷ đã thua và phải quy phục Đức thánh Tam Giang. Sau này do loạn lạc nên các ngài đã tuẫn tiết ở ngã ba Xà trên sông Cầu, chiếc kiệu thì trôi về làng Vân, dân làng thấy vậy bèn lập đền thờ và mở hội vật cầu (còn gọi là hội Khánh Hạ) với ý nghĩa mừng chiến thắng.
Đây còn là trò chơi mang nét đặc trưng của văn hóa lúa nước, thể hiện niềm khao khát của cư dân nông nghiệp mong cho mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu. Quả cầu tượng trưng cho mặt trời, cướp cầu cũng có nghĩa là cướp được năng lượng mặt trời, cướp ánh nắng cho lúa khoai tươi tốt, đó là niềm mong mỏi hàng đầu của cư dân nông nghiệp.
Hào hứng, quyết liệt
Cầu tượng trưng cho mặt trời. Sân cầu gồm hai lỗ: Một lỗ bên Đông (nơi mặt trời mọc) và một lỗ bên Tây (nơi mặt trời lặn). Ngoài ý nghĩa rèn luyện sức khỏe, tài trí và vui chơi ngày xuân, trò chơi cướp cầu còn mang nhiều ý nghĩa khác, bởi quan niệm cướp được cầu là cướp được năng lượng mặt trời, cướp được vận may về cho dân làng, để cho lúa khoai tươi tốt, cho mùa màng bội thu, cho dân an vật thịnh... Người dân quan niệm làng nào cướp được cầu năm đó thì có nhiều may mắn, niềm vui nên các trận cầu thường diễn ra sôi nổi, quyết liệt, mọi người ai cũng quyết giành lấy vận may.
Các cụ cao niên làng Vân kể, theo lệ cứ 4 năm làng sẽ tổ chức vật cầu một lần, năm nào làng có công to việc lớn, điển hình như năm 2014, nhân việc khánh thành đình làng Vân với kinh phí hơn 6 tỷ đồng nên dù chưa đủ 4 năm nhưng vẫn làm hôi vật cầu.
Trước mỗi trận cầu các chị em trong thôn ra sông Cầu gánh nước đổ vào sân cầu cho ướt mặt sân. Trong tiếng trống, chiêng giục giã, tiếng hò gieo vang rộn của khán giả, các quân cầu lần lượt thực hiện các nghi thức tế Đức Thánh Tam Giang, mỗi người uống ba lưng bát rượu, ăn dưa hấu và xuống sân ra mắt khán giả. 16 quân cầu xếp thành 4 hàng, hai bàn tay đan vào nhau đặt trước bụng, rồi giơ lên ngang tầm mắt, đặt ở trước trán, cúi sát đất, quỳ gối, phủ phục lễ thánh.
Sau đó chuyển thành vòng tròn, tay trái giữ bụng, tay phải giơ cao đi vòng quanh sân cầu 5 lần vừa đi vừa hô "hí hạ, hứ hẹ", tỏ rõ sự vui mừng phấn khởi, tinh thần thượng võ. Khi ông chủ tế vừa gieo cầu xuống sân, cũng là lúc trai hai giáp trong bộ dạng cởi trần đóng khố nhảy ào vào tranh cướp cầu giữa bùn đất lấm lem, ai cũng quyết giành vận may. Cứ như vậy họ tranh tài quyết liệt trong vòng 3 ngày, mỗi ngày đánh 1 trận, mỗi trận 2 giờ đồng hồ.
Theo ông chủ tế, mặc dù quyết liệt là vậy nhưng để theo đúng nghĩa đây là trò chơi mang tính cầu mùa, cầu hòa thuận nên ban tổ chức đã quán triệt các quân cầu không được xích mích, va chạm thái quá. Trận đấu càng lúc càng hay, cầu rơi xuống đất thì lập tức có quân cầu xúm đến bốc dựng lên đỉnh đầu, và cuộc giằng co hào hứng, không ít khán giả cuồng nhiệt nhảy cả vào sân cầu để được đằm mình trong vũng bùn bốc mùi khai khái.
Điều đặc biệt mà các trai đinh tham gia đánh cầu kể rằng, mặc dù toàn thân, mặt mũi bám đầy bùn đất nhưng bao đời nay chưa ai bị đau mắt, quả cầu sau khi thấm nước nặng hơn chục kg nhưng chưa khi nào rơi trúng chân người chơi. Sau mỗi trận đánh quần quật như vậy không những không ai bị ốm mà họ càng cảm thấy thêm hưng phấn, vui vẻ. Khán giả đứng xem trên bờ cũng bị bùn vấy bẩn hết người, nhưng tất cả đều vui vẻ, xem đó là một điềm may mắn.
Kết thúc trận đấu đội nào đưa được càng nhiều cầu vào lỗ cầu của đội mình là thắng cuộc và được nhận phần thưởng, đồng thời theo quan niệm của nhân dân thì giáp nào có đội thắng cuộc sẽ gặp được nhiều may mắn, bình an, làm ăn phát đạt, giàu sang, thịnh vượng.