Về cơ bản, xử lý thì có thể hiểu là xử lý kỷ luật, xử phạt hành chính, xử phạt hình sự. Xét về mức độ nghiêm khắc, thì xử lý kỷ luật là mức nhẹ nhất - nhẹ nhất nhưng lại không phải là dễ nhất.
Xử phạt hình sự là cách xử lý nặng nhất, nhưng lại dễ nhất. Lý do là vì theo quy định của pháp luật, thời hiệu đối với các tội danh tham nhũng là rất dài. Tùy vào từng tội danh cụ thể, thời hiệu đối với tội tham nhũng nói chung có thể kéo dài từ 5 năm, 10 năm đến 20 năm. Thậm chí phạm tội tham ô, tội nhận hối lộ nếu thuộc trường hợp rất nghiêm trọng và đặc biệt nghiêm trọng, thì quy phạm về thời hiệu sẽ không được áp dụng. Nghĩa là quan chức phạm tội còn sống thì còn có thể bị truy cứu trách nhiệm hình sự.
Xử phạt hành chính sẽ khó khăn hơn, vì thời hiệu đối với các vi phạm hành chính cơ bản chỉ là một năm, cùng lắm là hai năm đối với một số vi phạm. Cứ sau 2 năm nghỉ hưu là các quan chức có thể thảnh thơi khỏi cần lo lắng về những vi phạm hành chính mình mắc phải khi còn đương chức.
Xử lý kỷ luật là khó khăn nhất vì tuy thời hiệu tối đa cũng là hai năm, nhưng thời hạn để xử lý thì chỉ có 2 tháng hoặc cùng lắm là 4 tháng theo quy định của Luật Cán bộ, công chức và Nghị định có liên quan. Đó là chưa nói tới việc những hình thức kỷ luật đối với cán bộ, công chức được pháp luật quy định như hạ bậc lương, giáng chức, cách chức, buộc thôi việc… là không có ý nghĩa đối với một quan chức đã về hưu. Như vậy, áp dụng pháp luật hiện hành để xử lý kỷ luật các quan chức về hưu là không hề đơn giản.
Thiếu sáng kiến lập pháp mọi chuyện có vẻ sẽ bế tắc ở đây. Tuy nhiên, một sáng kiến lập pháp phải bắt đầu từ một khuôn khổ khái niệm phù hợp. Và đây là vấn đề quan trọng nhất.
Xử phạt là đánh vào lợi ích - lợi ích vật chất hoặc lợi ích tinh thần. Mà như vậy thì phải nhắm vào các lợi ích vật chất và lợi ích tinh thần mà một quan chức về hưu đang có để xử phạt thì mới được. Phạt tiền, phạt lao động công ích… là những hình phạt mà các nhà lập pháp bao giờ cũng có thể lựa chọn. Tuy nhiên, không khéo đây là xử phạt hành chính mất rồi, chứ không còn là xử lý kỷ luật nữa.
Vậy chúng ta có thể đánh vào các lợi ích tinh thần được không? Ở đời, thường có chức thì có danh. Nhiều quan chức cao cấp khi về hưu không còn chức nhưng vẫn còn danh. Ví dụ, các đại biểu Quốc hội vẫn được gọi là đại biểu Quốc hội của một hoặc một số khóa nào đó. Thế thì hình thức kỷ luật khả thi nhất đối với các quan chức về hưu (vẫn còn danh) là có thể xóa bỏ danh của họ.
Vấn đề đặt ra là các bộ trưởng có danh không? Quả thực, đây là một vấn đề vẫn còn bỏ ngỏ. Tuy nhiên, với quyết định của Ủy ban thường vụ Quốc hội xóa tư cách nguyên bộ trưởng của ông Vũ Huy Hoàng, thì nguyên bộ trưởng phải được hiểu là danh. Thực ra, sự lúng túng ở đây là do từ “nguyên” gây ra. Từ “nguyên” thường được hiểu là “trước đây là”, “đã từng là”. “Nguyên bộ trưởng” vì vậy là cụm từ để chỉ một thực tế khách quan là một người đã từng làm bộ trưởng. Thực tế khách quan này là không thể xóa bỏ được. Nếu chúng ta quan niệm “nguyên bộ trưởng” là danh, thì danh này mới có thể xóa bỏ được. Trong trường hợp này, để chỉ một quan chức đã từng là bộ trưởng, chúng ta phải tìm một thuật ngữ khác để thay thế. Ví dụ, chọn thuật ngữ “cựu bộ trưởng” chẳng hạn (khổ nỗi trong tiếng Việt, “cựu bộ trưởng” hoặc “nguyên bộ trưởng” có vẻ chẳng khác gì nhau).
Tóm lại, kỷ luật các quan chức về hưu chủ yếu nên đánh vào danh của họ. Song song với việc tước bỏ danh, pháp luật còn có thể quy định về việc tước bỏ các danh hiệu khác (như anh hùng lao động), thu hồi huân, huy chương nếu họ có. Ngoài ra, vấn đề thời hiệu, cũng cần được quan tâm trong quá trình lập pháp. Thời hiệu 2 năm từ khi vi phạm và thời hiệu 2 năm từ khi về hưu là hai chuyện khác nhau. Nếu thời hiệu kỷ luật là 2 năm kể từ khi vi phạm, thì không khéo khi một vị quan chức vi phạm về hưu, thời hiệu sẽ không còn. Nếu quy định thời hiệu dài hơn thì lại sẽ xung đột với quy định của pháp luật hiện hành.
Trên đây là những việc có thể làm để xử lý kỷ luật các quan chức về hưu, nhưng có đáng làm hay không lại một câu chuyện khác.