Cọp định hình sâu đậm và có vị trí quan trọng trong tâm linh người Việt từ thời khẩn hoang cho đến ngày nay. Điều đó thể hiện rất rõ cả trong cách gọi: ông Hổ, ông Ba Mươi cho đến phong tục thờ cúng. Ở hầu hết các ngôi đình làng Việt Nam, bức bình phong án ngữ trước đình luôn khắc hoặc vẽ hình cọp một cách oai phong. Nhiều đền thờ của các quan chức cũng có cấu trúc tương tự. Có nơi, như ở đình Châu Phú - An Giang, còn có cả miếu thờ cọp.
Không chỉ hiện diện trước sân đình, theo lời truyền thì vào cuối thế kỷ XIX, các vị bô lão làng Hòa Tú, Sóc Trăng còn tiến cử một ông cọp ba chân làm Hương Cả (chức vị cao nhất trong 12 vị Hương chức của làng) sau khi các vị Hương Cả trong làng cứ lần lượt chết yểu, từ đó thì mưa thuận gió hòa, cuộc sống cả làng yên ổn.
Trong tác phẩm “Nửa tháng trong miền Thất Sơn” và “Thất Sơn Mầu Nhiệm”, nhà “Thất sơn học” Nguyễn Văn Hầu có kể lại câu chuyện ông Tăng Chủ, còn gọi là Bùi Thiền sư - một trong 12 vị đại đệ tử của Phật Thầy Tây An - chuyên hàng phục cọp dữ và trị bệnh cứu người, giúp người dân khai hoang định cư lập Trại ruộng Thới Sơn (thuộc Tịnh Biên ngày nay).
Chuyện rằng một lần cọp về xóm vào chập tối, người ta rút lên trên gác đóng cửa kín mít, đánh mõ tre báo động vang trời. Ông Tăng một mình cầm mác thong (mác có cán dài) trèo xuống thang rượt cọp. Dưới ánh trăng mờ, cọp nhào tới phủ lên mình ông Tăng. Ông lẹ làng ngồi xuống, một tay dựng đứng mác thong lên, một tay thủ thế chờ cọp rơi xuống. Cọp hoảng hốt khi gặp tọa bộ của ông Tăng cùng ánh sáng lấp lánh của ngọn mác thong, liền né sang một bên. Trong lúc cọp mất thăng bằng chao mình trên lưng chừng thì ông Tăng đấm lẹ vào hông nó một quả đấm thôi sơn và thuận chân bồi thêm vào hạ bộ nó một miếng đá nặng đòn. Cọp rống lên một tiếng vang rừng rồi ngã lăn bất tỉnh.
Ông Tăng không giết cọp, bước tới vực nó dậy, miệng lẩm bẩm: “Tao tha cho, từ nay phải bỏ tánh ngang tàng, đừng tới đây nữa mà mất mạng”! Cọp gằm mặt xuống đất, kéo la lết cái chân què vào rừng và từ đó không dám bén mảng đến xóm nữa.
Một mẩu chuyện khác về Bùi Thiền sư cũng do ông Nguyễn Văn Hầu kể: Một hôm ông Tăng đi thăm ruộng về ngang đình Thới Sơn gặp một con cọp nằm lù lù bên mé đường mòn. Thấy ông, nó đứng dậy há miệng, quào cổ rồi cúi đầu tỏ vẻ đau đớn lắm.
Ông Tăng hiểu ý, bảo nó: “Mắc xương rồi đó chớ gì! Sao không tới đây sớm tao cứu cho mà để đến nỗi ốm o quá vậy? Thôi, nếu quả mắc xương thì ngay cổ ra”! Cọp riu ríu vâng lời. Ông Tăng co tay ấn vào cổ nó một cái. Lập tức nó sặc lên mấy tiếng rồi khạc ra một thỏi xương lớn. Vài hôm sau, cọp cõng tới trước sân trại ruộng của ông Tăng một con heo rừng vừa vật chết để đền ơn cứu mạng.
Đình Thới Sơn - nơi ghi dấu ấn về tài hàng phục cọp của ông Tăng Chủ cũng như vai trò của Phật Thầy Tây An và các đại đệ tử - thuở ban đầu chỉ được dựng bằng cây rừng, mái tranh, vách lá, nền đất; là điểm tựa tâm linh cho người dân bấy giờ có niềm tin và sức mạnh chinh phục thiên nhiên. Gần đây, đình đã được trùng tu lại khang trang hơn rất nhiều.
***
Một địa danh và kiến trúc khác lưu dấu huyền thoại cọp là cù lao Ông Hổ, nay thuộc thành phố Long Xuyên (An Giang). Trên cù lao có ngôi chùa Bửu Long Cổ Tự trên 200 năm tuổi. Trong khuôn viên chùa có ngôi mộ cọp mang huyền tích cọp đã gần 300 năm.
Theo dân gian truyền tụng, xưa kia có hai vợ chồng làm nghề chài lưới trên sông Hậu tình cờ cứu được một chú cọp con sắp chết đuối. Họ mang cọp về nuôi, chăm sóc như con. Sau khi hai vợ chồng chết, cọp bỏ vào rừng. Mỗi năm đến ngày giỗ, nó lại mang về một con heo rừng tế lễ cha mẹ nuôi. Thấy cọp trọng nghĩa, khi cọp chết, người dân mang cọp về chôn, lập mộ thờ cúng.
Một câu chuyện khác, trên núi Cấm xưa có ông Đạo Điện tu lâu năm có tài bùa ngải. Khi ông Đạo Điện lập am đã cứu sống và thu phục được một con bạch hổ từng gây hại dân lành. Sau mười mấy năm theo ông Đạo tu hành, Bạch Hổ đã mất hết thú tính nhưng những oan hồn bị hổ trắng giết hại không được siêu thoát, vẫn giữ thù cũ.
Một ngày nọ, bên ngoài am xuất hiện hàng chục người lạ từ bên kia biên giới sang, lăm lăm vũ khí đe dọa ông Đạo Điện nếu không giao Bạch Hổ cho họ, họ sẽ giết ông. Ông Đạo khuyên giải đạo lý nhưng họ không ghe, còn cầm dao lao vào đâm ông Đạo Điện bị thương. Bạch Hổ thấy vậy tấn công đám người lạ giải nguy cho ông Đạo. Cả đám người ào tới, kẻ chém người bắn tên độc vào mình Bạch Hổ. Bạch Hổ bị thương nặng vì tên độc và chết ngay sau đó.
Ông Đạo lập bàn thờ Bạch Hổ và cúng vong cầu nguyện cho các vong linh chết oan siêu thoát. Khi ông Đạo Điện viên tịch, các thế hệ đệ tử tiếp tục thờ cúng Bạch Hổ. Cũng từ đó, nơi đây sống yên bình không thú dữ quấy phá. Điện thờ Bạch Hổ trong một khe đá ở Vồ Thiên Tuế còn tới ngày nay, và câu chuyện xưa được lưu truyền, thêm thắt với nhiều dị bản ly kỳ.
***
Qua những mẩu chuyện đã nêu, trong cách nghĩ của lưu dân Việt, cọp tuy mạnh dữ nhưng cũng có thể thuần hóa và trở thành trung hậu, thậm chí sẵn sàng hy sinh cứu chủ. Cọp có thể phù trợ con người và trở thành thành viên trong gia đình, làng xã. Cách khuất phục cọp của người Việt không phải bằng sức mạnh “hàng long phục hổ”, mà chủ yếu bằng tình thương và đạo lý.