Không chỉ tô điểm cho bức tranh thôn quê Kim Liên mà sen nơi đây còn được người dân gìn giữ, bảo tồn và phát triển thành những sản phẩm đặc sắc mang thương hiệu của tỉnh Nghệ An.
Phát triển du lịch gắn với quảng bá nông sản địa phương
Theo chân một người bạn, chúng tôi được anh dẫn đến Hợp tác xã nông nghiệp Sen Quê Bác có địa chỉ ở Liên Mậu 2, xã Kim Liên. Anh Phạm Kim Tiến, Giám đốc hợp tác xã, một chàng trai 8X, nhanh nhẹn mời mọi người ngồi xuống bên chiếc bàn uống nước ở giữa sân để anh có thể giới thiệu các giống sen và mọi người được thưởng thức hương vị của từng loại trà sen.
Trước tiên, Kim Tiến khiến chúng tôi ngỡ ngàng khi anh lấy một bông sen đã sấy khô từ trong lọ thủy tinh rồi bỏ vào ấm. Nước rót đến đâu, bông sen vàng nở ra từ từ đến đó và phủ kín bên trong. Nhấp chén trà anh mời sau đấy, mọi người dễ dàng cảm nhận được hương thơm dịu nhẹ, thanh khiết của sen. Kim Tiến cho biết, sen vàng này là một trong những giống mới được Hợp tác xã nông nghiệp Sen Quê Bác phát triển trong hai năm gần đây, được ướp và sấy trong ba ngày, uống vào có tác dụng an thần, giảm mỡ máu. Trước đó, giống sen vàng cũng đã có ở Nghệ An nhưng năng suất thấp, 100 bông chỉ sử dụng được 30 bông, thậm chí ít hơn. Sau một thời gian nghiên cứu và thử nghiệm, nhóm của Kim Tiến đã nâng năng suất của sen vàng lên, 100 bông giờ được 40 đến 50 bông, hương thơm hơn, cánh nhiều hơn.
Vẫn còn rất nhiều giống sen mới, lạ mà Kim Tiến muốn giới thiệu nhưng rồi câu chuyện của chúng tôi liên tục bị gián đoạn vì những cuộc điện thoại của anh. Ðến khi mọi người bắt đầu một tuần trà mới, anh lại ngồi chia sẻ câu chuyện về sự ra đời của Hợp tác xã nông nghiệp Sen Quê Bác vào năm 2019. Tốt nghiệp Trường đại học Nông nghiệp 1, ban đầu Kim Tiến chỉ chú tâm đến cây lúa, cây cam, còn chơi sen chỉ là đam mê cá nhân trên các hội nhóm. Sau này, nhận thấy sen là đặc trưng, biểu tượng của làng Sen, anh tự hỏi tại sao mình không làm một việc có ý nghĩa hơn là bảo tồn và phát huy giá trị của cây sen, nhất là khi anh cũng ít nhiều có kiến thức về loại cây này. Vì thế, Hợp tác xã nông nghiệp Sen Quê Bác được thành lập nhằm mục đích trồng, nhân giống và chế biến các giống sen, đồng thời quảng bá du lịch địa phương.
Và năm 2020, dự án "Trồng, chăm sóc và bảo tồn các giống sen quý, khai thác và chế biến sâu các sản phẩm từ cây sen, phát triển các sản phẩm du lịch từ cây sen dựa trên những giá trị của địa phương" của tác giả Phạm Kim Tiến đã đoạt giải nhất cuộc thi "Dự án khởi nghiệp sáng tạo thanh niên nông thôn lần thứ IV" của Ðoàn Thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh tỉnh Nghệ An.
Câu chuyện của chúng tôi liên tục bị ngắt quãng vì sự xuất hiện của các du khách ghé thăm hợp tác xã. Dù Kim Tiến chưa nói ra, chúng tôi cũng hiểu rằng, Hợp tác xã nông nghiệp Sen Quê Bác đang phát triển mô hình du lịch trải nghiệm. Bên cạnh dịch vụ chụp ảnh với sen, du khách còn được tham gia vào những khâu kỹ thuật như trồng, thu hoạch, chế biến sen và thưởng thức nghệ thuật ẩm thực từ sen.
Chúng tôi dạo quanh trụ sở hợp tác xã, chăm chú xem những sản phẩm được chế biến từ sen trưng bày trong phòng giới thiệu sản phẩm của hợp tác xã, và nhiều sản phẩm OCOP của huyện Nam Ðàn và Nghệ An, để khách du lịch có thể mua về làm quà lưu niệm hay phục vụ cho nhu cầu chữa bệnh, làm đẹp của bản thân. Sen không chỉ là một loài hoa đẹp mà còn là một loại thảo dược hữu ích. Tất cả các bộ phận của sen đều mang đến những giá trị về sức khỏe cho chúng ta như lá sen có tác dụng an thần, giải nhiệt cơ thể; bầu sen có tác dụng trị máu cam; hạt sen giúp ăn ngon, tốt cho hệ tiêu hóa; thân rễ sen cầm máu rất tốt; ngó sen là món ăn rất ngon hay củ sen giúp tuần hoàn máu, tăng cường chức năng tim mạch...
Bảo tồn các giống sen
Xem xét kỹ những sản phẩm được chế biến từ sen trong phòng giới thiệu sản phẩm của hợp tác xã, nhất là các loại trà, chúng tôi mới hiểu rõ liên tu được dùng để làm gì, lá sen, tâm sen có tác dụng ra sao, bông sen được chế biến như thế nào để làm trà sen... Chẳng hạn như trà lá sen được chế biến từ giống sen cốm, giống sen duy nhất có hương thơm từ thân tới lá, có tác dụng an thần, giảm mỡ máu và phòng tránh béo phì; trà tim sen dưỡng tâm an thần, thích hợp cho người cao tuổi thức đêm, khó ngủ, ngủ không ngon giấc hay trà liên tu có tác dụng bổ thận tráng dương, trẻ hóa làn da, tốt cho tim mạch. Theo giải thích của ông chủ Kim Tiến, ở những gương sen non bao giờ cũng có nhiều nhị sen vàng óng, sợi chỉ mảnh và đính kèm trên đầu một hạt gạo trắng nhỏ. Tuy nhiên, khi làm thuốc, người ta chỉ lấy những sợi chỉ vàng gọi là liên tu. Và Kim Tiến chính là người đầu tiên ở Việt Nam đưa liên tu vào sản xuất hàng hóa.
Ðến nay, Hợp tác xã nông nghiệp Sen Quê Bác đã có 12 sản phẩm được chế biến từ sen, trong đó có chín sản phẩm đạt 4-5 sao OCOP. Riêng trà có sáu loại, như trà tâm sen, trà ướp sen gạo và trà liên tu được công nhận là sản phẩm OCOP 4 sao vào năm 2021; năm 2022 được công nhận là sản phẩm công nghiệp nông thôn tiêu biểu cấp tỉnh Nghệ An...
Hiện các sản phẩm của Hợp tác xã nông nghiệp Sen Quê Bác đều được trưng bày và bán ở Khu di tích Kim Liên, các gian hàng giới thiệu sản phẩm của tỉnh Nghệ An... Kim Tiến cho biết thêm, thời gian tới, trong khoảng 130 giống sen đang được bảo tồn, sản xuất, Hợp tác xã nông nghiệp Sen Quê Bác có kế hoạch nghiên cứu và mở rộng những sản phẩm phù hợp nhu cầu tiêu thụ của người Việt Nam và Ðông Nam Á, đặc biệt là trà bởi so với rất nhiều giống sen khác nhau, hợp tác xã mới sản xuất được sáu loại trà.
Kim Tiến tiết lộ, hợp tác xã được thành lập với mục đích ban đầu là trồng, nhân giống và bảo tồn các giống sen quý, sau là sản xuất các sản phẩm từ cây sen và các dịch vụ liên quan. Mỗi năm, hợp tác xã cung cấp hàng chục nghìn cây giống trên khắp cả nước đến các đình, đền, chùa, rồi các khu du lịch, các khách hàng cá nhân. Ðể có thể xây dựng được vùng trồng sen có quy mô lớn, đủ các loại sen, hợp tác xã đã liên kết với người dân để thu mua và chuyển giao kỹ thuật trồng, cũng như thu hái, chế biến các sản phẩm từ cây sen.
Ngoài ra, Hợp tác xã nông nghiệp Sen Quê Bác còn cung cấp cho thị trường thành phố Vinh và những thị trường gần như Hà Tĩnh, Thanh Hóa các sản phẩm hoa tươi. Hoa sen tươi sẽ được đưa về các đại lý, cung cấp cho những hội nghị, sự kiện, các lễ hội liên quan đến sen. Cùng với đó, hợp tác xã xây dựng mô hình trải nghiệm, đón đoàn tham quan ở hơn 30 hồ sen, trong đó có một số hồ có quy hoạch phục vụ cho nhu cầu du lịch, tạo ra một xu hướng kinh doanh mới.
Thị trường tiềm năng, dư địa phát triển lớn nhưng với một người sinh ra ở làng Sen, đam mê với sen, Kim Tiến vẫn luôn đau đáu về việc gìn giữ và phát triển sen. Chẳng thế mà trong ba năm trở lại đây, Hợp tác xã nông nghiệp Sen Quê Bác và cá nhân Kim Tiến đã nhập về nhiều giống sen từ nước ngoài. Như anh tâm sự, trước đây trong hội, nhóm chơi sen trong nước chỉ có loanh quanh vài giống bản địa, sau đó thì cả nước sưu tầm được 17 đến 20 loài. Ðến khi vào những hội, nhóm quốc tế, anh mới thấy thế giới sen thật rộng lớn, với những giống sen chủ yếu của Thái Lan, Ấn Ðộ và Trung Quốc. Nhờ đó mà trong quá trình giao lưu, anh có cơ hội nhập được nhiều giống sen hơn; trong khoảng 130 giống sen hiện nay, có nhiều giống sen cho năng suất cao, phục vụ cho các mục đích như trưng bày, ướp trà, làm thành những sản phẩm dược phẩm phục vụ hữu ích cho người tiêu dùng.
Một chút tiếc nuối là chúng tôi không có cơ hội ngồi trên một chiếc thuyền thúng bơi giữa hồ sen, được chạm vào lá sen, những bông sen, cảm nhận hương thơm dịu nhẹ, thanh khiết... nhưng trong cái oi bức, nắng nóng của mùa hè, chúng tôi vẫn thấy thật may mắn khi đến đây đúng mùa sen nở. Và như mong mỏi đơn giản của Kim Tiến và Hợp tác xã nông nghiệp Sen Quê Bác là bất cứ ai đến với Nghệ An, đến với làng Sen đều sẽ nhớ mãi cảm giác mát lành, trong trẻo khi thấy những hồ sen hiện ra trước mắt, khi nhấp chén trà sen còn thoang thoảng hương đất, hương trời, hương hoa lá và cả những mặn mòi, sâu lắng rất miền trung...