Tôi tò mò thì được mẹ giải thích, đây là loại cây đem lại rất nhiều tác dụng cho con người: vừa làm thuốc, vừa cho bóng mát, vừa cho quả và cả vỏ cây có vị chát để làm món ăn kèm không thể thiếu trong mỗi miếng trầu của bà. Có lẽ vì môi trường sinh sống đặc biệt nên cây chay có sức sống mãnh liệt. Cây càng hái lá, lá càng ra rất nhanh; quả chay cũng thường có vào hai mùa: cuối hè và cả đầu đông.
Các bộ phận của cây chay được sử dụng rất nhiều trong y học cổ truyền. Rễ, vỏ là một loại thuốc quý được dùng để chữa nhiều bệnh. Quả chay không chỉ là thứ thuốc hữu hiệu dùng để chữa tê thấp, mỏi lưng, đau gối,... mà khi chín, nó còn có thể dùng ăn sống, nấu canh chua, hay phơi khô để dùng dần. Nước rau muống luộc dầm chay có vị ngọt chua thật đậm đà. Món canh chay với cà chua, ngò, hành, ớt là món ăn giải nhiệt hữu hiệu ngày hè. Trái chay còn dùng kho với cá.
Vào những ngày hè, tôi hay rủ thêm mấy đứa bạn tát cá ở bờ mương, ruộng trũng. Cuối buổi, đứa nào mặt mũi cũng nhem nhuốc nhưng cười thật đã khi chia nhau thành quả thu được. Đó là những chú rô đồng bằng khoảng ba ngón tay.
Việc đầu tiên khi về nhà cùng mớ cá rô đồng là tôi cầm cái sào tre ra sau vườn hái những quả chay còn lủng lẳng trên cây để mẹ kho cá. Vì chay là giống quả lắm nhựa nên mẹ cẩn thận ngâm số quả chay vừa hái vào chậu nước gạo, sau đó rửa sạch rồi thái mỏng. Cá rô được sơ chế, làm sạch rồi để ráo nước. Mẹ trải đều xuống đáy nồi một lớp chay thái lát, phía trên là một lớp cá, lại một lớp chay và có thêm gia vị được chuẩn bị từ vườn nhà: riềng, ớt, sả, nước hàng (kẹo đắng). Cuối cùng, mẹ đổ một lượng nước vừa đủ và nấu cho đến khi nào nồi cá còn sền sệt nước thì bắc ra.
Bữa cơm với cá rô đồng kho chay chẳng khác nào món cao lương mĩ vị khiến tôi nhớ mãi. Vị mằn mặn, chua chua, béo ngậy trong mỗi lát chay cộng với miếng cá rô mềm, ngọt quyện hòa trên đầu lưỡi thật chẳng gì có thể sánh bằng. Xa quê, món cá rô đồng kho chay là hương vị tôi cứ nhớ hoài nhớ mãi.
Tôi lập nghiệp xa nhà, mẹ hái quả chay xuống, thái mỏng, phơi khô rồi gửi vào Nam cho tôi. Nâng niu món quà dân dã thắm đượm tình quê, tình mẹ, vị chua ngọt đặc trưng của quả chay lại đưa tôi về với những bữa cơm quê nghèo bên nồi cá kho chay ấm áp, thơm nồng đến khó quên.
Cây chay còn có tên khác là chay ăn trầu, chay vỏ tía, chay Bắc bộ. Chúng có tên khoa học là Artocarpus tonkinensis A chev, họ Dâu tằm (Moraceae). Đây là loại cây thân gỗ, có chiều cao khoảng từ 10m – 15m. Thân thẳng, nhẵn và có nhiều cành. Nếu cành non có lông nhung màu nâu nhạt thì cành già lại có màu xám.
Lá chay nhẵn bóng, mọc so le và ở mặt dưới mỗi lá thường có lông trên những đường gân. Phiến lá to, hình trái xoan hay bầu dục, thon, dài khoảng 1,5cm - 2cm. Hoa chay đơn độc ở kẽ lá, trên cùng một cây có hoa đực và hoa cái. Mùa quả chay thường bắt đầu từ khoảng tháng 7 đến tháng 9.
Là dạng quả phức, nó có hình hơi tròn hoặc có khi có nhiều hình thù khác nhau. Khác với một số loại quả khác, khi còn nhỏ, quả chay có màu vàng nhạt; khi lớn hơn có màu xanh mướt; khi chín mềm sẽ chuyển sang màu vàng cam, bên trong có thịt màu hồng, vị chua, hơi ngọt; hạt to (như hạt lạc nhỏ), màu hồng nhạt, ăn rất ngon khi được rang lên.