Câu chuyện “gỏi gà măng cụt”
Những ngày qua, người người đua nhau mua măng cụt xanh về chế biến món gỏi gà măng cụt ăn thử; hàng quán đua nhau đưa món này vào thực đơn. Lượng khách du lịch đến các nhà vườn trồng măng cụt ở phường Lái Thiêu, TP Thuận An, tỉnh Bình Dương cũng tăng vọt. Một số cơ sở kinh doanh còn đăng tin tuyển gấp người gọt măng cụt xanh với mức tiền công từ 300.000 - 600.000 đồng/ngày. Giá măng cụt xanh đang bị đẩy lên 85.000 đồng/kg trong khi giá măng cụt chín chỉ 50.000 - 70.000 đồng/kg.
Món gỏi gà măng cụt vốn có từ rất lâu ở phường Lái Thiêu nhưng nay bỗng thành cơn sốt là do 1 tiktoker (người sáng tạo nội dung trên mạng xã hội TikTok) nổi tiếng chia sẻ với cộng đồng sau khi thưởng thức món ăn này. Khi món ăn này trở thành cơn sốt, nhiều youtuber, tiktoker người Hàn Quốc, Nhật Bản cũng đăng các video đánh giá và nhận được những bình luận “muốn được 1 lần ăn thử” của khán giả Hàn Quốc, Nhật Bản.
Trước đó, vào tháng 1/2022, sau khi được một số tiktoker nổi tiếng đăng video đánh giá, trà mãng cầu xiêm cũng tạo thành xu hướng, trào lưu (trend) tìm kiếm, tiêu dùng; giá trái mãng cầu xiêm từ 20.000 - 30.000 đồng/kg bỗng tăng gấp 3 lần.
Ông Nguyễn Ngọc Luận - nhà sáng lập thương hiệu cà phê sầu riêng, cà phê khoai môn Meet More - cho rằng, sản phẩm sáng tạo từ nông sản dễ lên “tốp thịnh hành” nhờ các video chia sẻ của những người nổi tiếng trên mạng xã hội. Thế nhưng, các sản phẩm này lên nhanh và xuống cũng nhanh. Tình trạng này từng xảy ra với nhiều sản phẩm, từ những món chế biến đơn giản như trà chanh “chém gió”, xoài lắc, khoai lang lắc đến những món chế biến sâu hơn như bánh mì thanh long, bún dưa hấu.
3 - 4 năm trước, Công ty Cổ phần Gò Đàng cũng từng có các sản phẩm cá ba sa ăn liền lên cơn sốt, như cá ba sa phi lê, cá ba sa tẩm bột chiên, snack da cá ba sa. Ông Nguyễn Văn Đạo - Tổng giám đốc công ty này - cho biết, nhờ hiệu ứng truyền thông mà việc tiêu thụ các sản phẩm trên rất tốt, kể cả khi đang có dịch COVID-19. Tuy nhiên, ông thừa nhận: “Khi sản phẩm nào đó mới xuất hiện, người tiêu dùng cũng tò mò, muốn dùng thử nhưng khi sản phẩm phổ biến hơn, sự hào hứng của người tiêu dùng giảm dần và qua đi”.
Phải đầu tư dài hơi, cải tiến liên tục
Theo ông Nguyễn Văn Đạo, khi quyết định cho ra đời sản phẩm mới, công ty dành hết tâm huyết nghiên cứu, sáng tạo nhưng không thể đánh giá được khả năng, mức độ tiêu thụ sản phẩm. Có những sản phẩm được chào đón nhiệt liệt trong giai đoạn đầu nhưng sau đó ế ẩm; ngược lại, có những sản phẩm ban đầu tiêu thụ chậm nhưng càng ngày càng hút khách. Việc một sản phẩm thu hút khách trong bao lâu phụ thuộc vào thương hiệu, chất lượng sản phẩm và sự cải tiến sản phẩm liên tục cả về chất lượng lẫn mẫu mã, bao bì.
Còn theo ông Nguyễn Ngọc Luận, tình trạng “lên nhanh, xuống nhanh” của một số sản phẩm chế biến từ nông sản thời gian qua là do đa phần người kinh doanh không nghiên cứu kỹ thị trường hoặc làm theo cảm tính, chạy theo trào lưu, không có chiến lược đầu tư dài hơi. Ông dẫn chứng, sản phẩm của công ty ông đã đạt OCOP (chứng nhận của chương trình quốc gia “Mỗi xã 1 sản phẩm”) 4 sao, xuất khẩu đi nhiều nước nhưng đến nay, vẫn chưa có lợi nhuận do phải đầu tư công nghệ liên tục để đáp ứng thị hiếu người tiêu dùng.
Ông Nguyễn Đình Tùng - Phó chủ tịch Hiệp hội Rau quả Việt Nam - đánh giá cao các sản phẩm sáng tạo nhưng theo ông, nhà sản xuất cần phải đầu tư nghiên cứu để chúng được tiêu thụ bền vững chứ không nên chỉ nhằm giải cứu nông sản hay tạo cơn sốt nhất thời. Nếu làm hời hợt thì sau này, doanh nghiệp có tạo ra nhiều sản phẩm độc, lạ khác với chất lượng tốt, người tiêu dùng cũng không hào hứng đón nhận như sản phẩm ban đầu.
“Bánh mì thanh long hay bún dưa hấu tạo ra câu chuyện truyền thông rất tốt trong thời gian đầu nhưng dần bị quên lãng. Tôi nghĩ, việc sáng tạo sản phẩm cần bài bản hơn và duy trì ổn định, từ đó giúp ngành nông nghiệp và ngành thực phẩm phát triển” - ông nói.
Cần chính sách sáng tạo cho sản phẩm sáng tạo
Sở hữu sản phẩm snack da cá trứng muối tạo cơn sốt từ tháng 10/2021 đến nay, bà Phan Thụy Minh Tú - nhà sáng lập, điều hành Công ty TNHH Cheer Up - cho biết, sau lần được ăn thử da cá trứng muối của Singapore, bà tìm hiểu công thức và linh hoạt điều chế cho phù hợp với khẩu vị của phần lớn người tiêu dùng Việt Nam, như dùng gia vị xốt đi kèm. Với giá bán 49.000 đồng/gói 50g, 99.000 đồng/gói 100g, trong 1 tuần đầu ra mắt, công ty đã bán được hơn 200kg sản phẩm.
Bà cho hay: “Để duy trì sức hút của sản phẩm, chúng tôi luôn ghi nhận góp ý của khách hàng và điều chỉnh khẩu vị cho phù hợp. Do đó, với sản phẩm snack da cá trứng muối, chúng tôi tạo ra những dòng sản phẩm mới với vị xốt cay, chua, ngọt, béo. Công ty đẩy mạnh phân phối sản phẩm qua nhiều kênh trực tiếp, online, đạt doanh thu khoảng 1,8 tỉ đồng/năm và đặt mục tiêu tăng doanh số lên 50% trong năm nay”. Bà cho biết thêm, ngoài sản phẩm mặn, công ty còn sản xuất thêm sản phẩm da cá trứng muối chay, ra thêm sản phẩm nhãn sấy dẻo, xoài sấy dẻo.
Theo ông Nguyễn Văn Đạo, sức tiêu thụ snack da cá ba sa của công ty ông bị suy giảm do sản phẩm khó cạnh tranh về giá với các hộ sản xuất, kinh doanh cá thể nên Công ty cổ phần Gò Đàng đẩy mạnh sản phẩm cá ba sa chế biến sâu để xuất khẩu. Hiện công ty có hơn 50 sản phẩm xuất khẩu sang các nước với sản lượng khoảng 40.000 tấn/năm và mục tiêu năm nay là tăng sản lượng lên 20%.
Theo lãnh đạo các doanh nghiệp, cái khó nhất khi phát triển sản phẩm nông nghiệp sáng tạo ở thị trường Việt Nam là không có sự hỗ trợ của các ban, ngành và người tiêu dùng. Ông Nguyễn Ngọc Luận nêu ví dụ, khi mang những sản phẩm đạt chuẩn OCOP 4 sao ra triển lãm ở hội chợ thì chúng không khác biệt gì với sản phẩm bình thường, nên người tiêu dùng không biết đó là sản phẩm OCOP. Người tiêu dùng không quan tâm mấy đến ý nghĩa của danh hiệu “Hàng Việt Nam chất lượng cao” và các doanh nghiệp cũng đua nhau dán logo “Hàng Việt Nam chất lượng cao” lên các sản phẩm kém chất lượng.
Theo ông Nguyễn Ngọc Luận, sự nhập nhèm chất lượng, nhãn hiệu, cộng với chi phí tiếp thị (marketing) trong nước cao hơn thị trường nước ngoài khiến không ít doanh nghiệp chọn chinh phục thị trường quốc tế trước, khi có tên tuổi mới quay về chinh phục sân nhà.
Ông cho rằng, cơ quan quản lý nhà nước cần đưa các sản phẩm nông nghiệp sáng tạo vào chiến lược phát triển ngành nghề địa phương, có chiến lược hỗ trợ nhà sản xuất như cho vay vốn dài hạn để đầu tư máy móc, thiết bị, đồng thời hỗ trợ về truyền thông để người dân biết đó là sản phẩm sáng tạo, có chất lượng cao, có lợi cho nông dân, cho nền kinh tế. Việt Nam có cuộc vận động “Người Việt Nam ưu tiên dùng hàng Việt Nam” thì cũng có thể vận động “Người Việt Nam dùng sản phẩm sáng tạo chất lượng cao”.
Giáo sư, tiến sĩ Võ Tòng Xuân - nguyên Hiệu trưởng Trường đại học Nam Cần Thơ
Lập trung tâm liên kết để tiêu thụ sản phẩm sáng tạo
Bánh tráng cua là một trong những sản phẩm nông nghiệp sáng tạo ở tỉnh Cà Mau, được làm từ cua tươi trộn với bột. Những sản phẩm sáng tạo kiểu này, cũng như sản phẩm có chứng nhận OCOP nói chung có tầm ảnh hưởng, mức độ phổ biến hẹp nên chưa phát triển mạnh.
Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, Bộ Công Thương phải đẩy mạnh việc liên kết các nơi sản xuất với thị trường để thúc đẩy việc tiêu thụ sản phẩm, nhất là tận dụng thế mạnh của môi trường kinh doanh trực tuyến. Muốn làm được điều này, 2 bộ cần hình thành trung tâm điều phối liên kết để giới thiệu các sản phẩm OCOP, sản phẩm nông nghiệp sáng tạo của các tỉnh, thành. Lúc này, sản phẩm của 63 tỉnh, thành sẽ được liên kết với nhau và tiêu thụ tốt. Chẳng hạn, khô sặc, khô cá lóc của Cà Mau được đưa lên Cao Bằng. Liên kết giữa nhà sản xuất với thị trường là cách làm hiệu quả nhất để giải quyết đầu ra sản phẩm.
Thực tế, nhiều sản phẩm nông nghiệp sáng tạo có giá khá cao, người tiêu dùng khó tiếp nhận. Nhà sản xuất cần cải tiến chất lượng, mẫu mã sản phẩm nhưng phải giữ được chất lượng ổn định và giá bán rẻ.
Đặc biệt, các sản phẩm nông nghiệp sáng tạo có khả năng xuất khẩu khá cao do người tiêu dùng nhiều nước thích dùng đặc sản của các nước khác. Nhưng, để xuất khẩu hiệu quả, trung tâm điều phối liên kết cần chủ động xúc tiến thương mại, nhất là thương mại điện tử.
Lực lượng quản lý thị trường phải tăng cường kiểm soát, bảo vệ các sản phẩm được thị trường trong nước ưa chuộng, không thể để ai muốn làm giả là làm. Như gạo ST25 bị làm giả, làm nhái nhiều, đến mức người tiêu dùng không biết mua gạo ST25 ở đâu là đúng. Như thế thì doanh nghiệp chân chính rất nản, không còn dám đầu tư làm sản phẩm sáng tạo.
Tiến sĩ Đặng Kim Sơn - nguyên Viện trưởng Viện Chính sách và Chiến lược nông nghiệp, phát triển nông thôn
Phải tổ chức sản xuất, kinh doanh bài bản
Người Việt Nam rất giỏi, có nhiều cố gắng trong sản xuất nông nghiệp. Những sản phẩm tạo thành cơn sốt thị trường trong thời gian qua cho thấy sự sáng tạo của người Việt Nam là không giới hạn. Vậy tại sao những sản phẩm đó không phát triển trên diện rộng và lâu dài? Câu chuyện này cho thấy điểm yếu của Việt Nam trong sản xuất và kinh doanh nói chung, trong lĩnh vực nông nghiệp nói riêng.
Như với sản phẩm trà mãng cầu xiêm, người sáng tạo ra nó phải ngưng kinh doanh là do mối liên kết giữa các khâu sản xuất nguyên liệu, chế biến, đưa sản phẩm lên đến người tiêu dùng bị đứt gãy, không liên tục. Họ không có vùng nguyên liệu ổn định, không có cơ sở chế biến ổn định, thiếu nghiên cứu cẩn thận từ thị trường, dinh dưỡng đến công nghệ. Các khâu này đứt gãy thì không bao giờ hình thành được sản phẩm an toàn, ổn định và lâu dài dù sản phẩm có độc đáo đến đâu.
Ở nước ngoài, các doanh nghiệp nhỏ, các hộ có thể liên kết với nhau trong hợp tác xã, hiệp hội, thành một thế lực rất mạnh; thương hiệu sản phẩm được bảo vệ, có cơ sở để phát triển ổn định. Việt Nam chưa tạo điều kiện để các doanh nghiệp lớn lên một cách tự nhiên. Ở Việt Nam, hơn 80% công ty khởi nghiệp (startup) chết yểu, 50% doanh nghiệp lớn mua nguyên liệu sản xuất qua mối lái; hầu hết hộ sản xuất, kinh doanh không tham gia hợp tác xã, không đăng ký kinh doanh. Tình trạng như thế thì không thể nào có sản phẩm tốt và bền vững được.
Giải pháp ở đây không phải nằm ở vấn đề thương hiệu, xúc tiến thương mại, xây dựng hình ảnh mà căn bản là vấn đề tổ chức. Chừng nào việc tổ chức sản xuất, kinh doanh của Việt Nam bài bản, quy mô ngày càng lớn, liên kết với nhau thành hệ sinh thái thì mới xây dựng được chuỗi giá trị ổn định, có chiều sâu, vững bền.
Tiến sĩ Trần Hữu Hiệp - chuyên gia kinh tế vùng đồng bằng sông Cửu Long
Cần hướng tới giá trị chứ không phải sản lượng
Truyền thông ngày nay có tác động rất lớn đến tâm lý tiêu dùng. Đây là điều rất cần để phát triển sản phẩm nông nghiệp sáng tạo. Tuy nhiên, đã gọi là xu hướng (trend) thì sẽ luôn thay đổi. Do đó, muốn bền vững thì không thể chỉ dựa vào xu hướng, truyền thông, sự sáng tạo mà cần cả một quá trình xây dựng thương hiệu, bao gồm đầu tư vào quá trình sản xuất, chế biến, phân phối sản phẩm.
Bộ trưởng Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn Lê Minh Hoan từng nói rằng, tư duy của nông dân là mùa vụ, tư duy của nông nghiệp là thương vụ, tư duy của cán bộ là nhiệm kỳ. Tư duy này gần đây đã có chuyển biến nhưng vẫn còn nặng. Nó thể hiện qua việc khi sản phẩm đang nổi thì giá nguyên liệu bị đẩy lên, nguyên liệu bị khan hiếm, sau đó đổ xô trồng nguyên liệu dẫn đến dư thừa, phải giải cứu. Tư duy làm du lịch cũng vậy: khách đến nhiều thì giá dịch vụ liền bị đẩy lên.
Chỉ khi thực hành triệt để theo định hướng chuyển tư duy sản xuất nông nghiệp truyền thống sang tư duy kinh tế nông nghiệp thì sản phẩm nông nghiệp nói chung mới không bị người tiêu dùng quay lưng, mất niềm tin như hiện nay. Nghĩa là, không thể làm nông nghiệp theo kiểu chỉ nhìn thấy mối lợi trước mắt, không thấy lợi ích lâu dài.
Hiện nay, việc tổ chức khâu lưu thông, buôn bán đang bị chặt khúc giữa nông dân, hợp tác xã sản xuất và thương mại; sự kết nối chỉ phụ thuộc vào thương lái. Để phát triển giá trị của ngành hàng, không thể làm theo kiểu chặt khúc mà phải tổ chức gắn chặt các khâu này lại. Đồng thời, không nên đầu tư dàn trải mà nên đầu tư theo từng phân khúc gồm mặt hàng chủ lực ở tầm quốc gia, ở vùng miền, ở địa phương. Nếu đã chọn sản phẩm sáng tạo ở tầm quốc gia thì phải nghiên cứu, đầu tư để xây dựng được thương hiệu quốc gia chứ không thể giống như sản phẩm địa phương.
Chúng ta đã tiến bộ vượt bậc về năng suất, sản lượng sản phẩm nông nghiệp nhưng chưa quan tâm đến giá trị, lợi nhuận đem về cho nông dân, người sáng tạo ra sản phẩm tham gia vào chuỗi giá trị đó.