Sau ngày miền Nam giải phóng, đất nước thống nhất, đồng bào kéo nhau về lập bản, xây dựng lại cuộc sống mới và hình thành nên xã Thượng Trạch ngày nay.
Gần 50 năm hòa bình, con đường duy nhất nối 18 bản của xã Thượng Trạch với phần còn lại của huyện Bố Trạch là đường 20 - con đường được hình thành trong chiến tranh, phục vụ cho việc vận chuyển quân lực, vũ khí, lương thực ra tiền tuyến. Sau khi hoàn thành vai trò lịch sử, con đường bị bỏ mặc cho đội quân lâm tặc tàn phá.
Phải đến cuối năm 2012, đường 20 mới được đầu tư nâng cấp, khoảng cách từ các buôn bản Thượng Trạch về TP Đồng Hới được rút ngắn từ một ngày xuống còn một buổi. Mặc dù đường về xuôi đã thuận tiện hơn, mặc dù nhiều công trình điện đường trường trạm đã được đầu tư, nhưng điều căn bản - thu nhập, đời sống của cư dân các bản biên giới Thượng Trạch vẫn thiếu bền vững.
Theo số liệu năm 2022, toàn xã có gần 74.200ha diện tích tự nhiên trải dài hơn 58km đường biên giới. Dân số: 692 hộ với 3127 nhân khẩu nhưng có đến 491 hộ nghèo, chiếm tỉ lệ hơn 77%. Nguồn sống và thu nhập chủ yếu của cư dân là nhờ vào… bảo vệ rừng. Thu nhập, theo tiêu chí chuẩn nghèo đa chiều giai đoạn 2022 - 2025, chuẩn hộ nghèo là những hộ có thu nhập bình quân đầu người từ 1,5 triệu đồng/ người/ tháng trở xuống…
Thượng Trạch không phải là trường hợp cá biệt. Theo số liệu của Văn phòng Ban Chỉ đạo Xây dựng Nông thôn mới Trung ương, tỉ lệ đạt chuẩn NTM ở các huyện miền núi đạt thấp, có nơi đạt rất thấp, đặc biệt là các xã biên giới. Hiện vẫn còn 4 tỉnh thuộc khu vực miền núi phía Bắc có tỷ lệ xã đạt chuẩn NTM dưới 30% và còn 16 huyện nghèo thuộc 12 tỉnh vẫn “trắng xã Nông thôn mới”.
Có nhiều nguyên nhân khiến các làng xã thôn bản biên giới giảm nghèo không bền vững, đó là hạ tầng giao thông kém phát triển, trình độ dân trí thấp, trình độ cán bộ cơ sở yếu… Tuy nhiên, cũng cần bình tĩnh nhìn lại, “lỗi” không phải chỉ ở phía khách quan.
Tăng thu nhập là mục tiêu quan trọng để ổn định đời sống cư dân. Muốn tăng thu nhập, không thể ngửa cổ chờ ngoại viện. Phải biết phát huy thế mạnh nội tại: sản phẩm địa phương, văn hóa bản địa, thắng cảnh hùng vĩ miền sơn cước... Chính quyền mỗi địa phương cần có sự đầu tư đúng mức, hướng dẫn đồng bào nuôi trồng cây, con đặc sản; sản xuất sản phẩm truyền thống từ nghề đan lát, dệt thổ cẩm… kết hợp với làm du lịch tại chỗ. Thu nhập bền vững của cư dân biên giới không thể chỉ trông cậy vào tiền công bảo vệ rừng…
Gần 50 năm đất nước hòa bình thống nhất, đổi mới phát triển. Có lẽ, mỗi dịp kỷ niệm, thay vì rình rang lễ lạt, các địa phương cần “thần tốc nhìn lại mình” trong việc chăm lo cho người nghèo còn lại đâu đó. Rất khó chấp nhận đến nay vẫn còn những bản làng kháng chiến mà có đến 2/3 dân cư còn trong “chuẩn hộ nghèo”!