Lễ hội Phá Bàu
Lễ hội Phá Bàu vốn được cộng đồng người Khmer duy trì ở nhiều nơi, nhưng do điều kiện xã hội thay đổi, hiện nay lễ hội chỉ còn được người Khmer khu vực xã Lộc Khánh duy trì tổ chức tại bàu Kapot.
Để tổ chức lễ hội, già làng cùng các thành viên của cộng đồng sẽ họp bàn và phân công nhiệm vụ. Già làng làm chủ lễ, một người sắp xếp lễ vật cùng một người phụ giúp, và một người đại diện cho người lớn tuổi nhất trong sóc. Đây là 4 người am hiểu các phong tục và có uy tín trong cộng đồng để thực hiện lễ cúng thần linh.
Lễ vật cũng được những người lớn tuổi, có uy tín của cộng đồng chuẩn bị, chia thành hai phần, một phần cúng tại miếu Ông Tà và một phần cúng thần linh ở bàu nước.
Ngày xưa, khi xe bò còn được sử dụng làm phương tiện giao thông công cộng, già làng sẽ tổ chức trang trí xe bò để đi lễ. Mọi người dùng một sợi dây rừng dài để cột 13 chiếc lục lạc bằng đồng đủ loại theo thứ tự từ lớn đến nhỏ và đeo vào cổ con bò kéo chiếc xe đưa già làng đi tham gia lễ hội. Chiếc xe bò này chở đầy lễ vật, di chuyển trên đường, tiếng lục lạc vang lên, báo hiệu cho cư dân biết đã đến giờ lễ hội diễn ra.
Tham gia lễ hội, các gia đình sẽ chuẩn bị một vài vật dụng cần thiết như nơm, gùi, dụng cụ xúc cá, giỏ đựng… Họ cũng mang theo một số thức ăn như cơm ống, canh thịt, cá nướng… và trầu cau. Ngoài ra, còn có nước uống và không thể thiếu rượu trắng.
Trước lễ hội một ngày, thanh niên trong sóc tiến hành làm các chòi tạm tránh nắng. Chòi lớn dành cho già làng và các vị cao niên, mỗi sóc được dành một chòi riêng cho bà con đến tham dự. Chiều đó, cộng đồng sẽ tập dợt lại các trò diễn, các điệu múa, trò chơi… và những phần trình diễn trong lễ hội, đồng thời chuẩn bị thêm đồ ăn và hoàn thiện các vật cúng.
Sáng ngày diễn ra lễ hội, những người lớn tuổi trong các sóc tập trung lại nhà già làng chuẩn bị lễ và làm cây bông bằng lá trầu để cúng thần linh. Già làng phân công người phụ giúp mang lễ vật đến miếu Ông Tà cúng để xin phép tiến hành Lễ hội Phá Bàu. Sau khi cúng ở miếu Ông Tà, các thành viên di chuyển về bàu nước để tiến hành các nghi lễ cúng thần linh và tham gia phần hội.
Tại bàu nước, già làng làm lễ xin thần linh cho phép bà con xuống bàu bắt cá. Già làng ngồi tại mâm cúng để khách đến tham dự lễ hội chào hỏi và mời rượu cảm ơn. Sau khi hoàn thành các nghi thức, bà con bắt đầu tham gia vào các trò chơi truyền thống như Bós Chhun (ném khăn), Léc Com Seng (dấu khăn) và Bon Pul Treng (thuốc cá bằng trái buông). Không khí lễ hội vui nhộn và rộn ràng bởi tiếng reo hò và tiếng múa hát Lăm Vông.
Theo quan niệm của người Khmer xã Lộc Khánh, khi bắt cá trong lễ hội Phá Bàu, ai bắt được con cá to trước thì được xem là có phúc, họ sẽ dâng cho già làng để thể hiện sự tôn kính và cảm ơn công lao những người lớn tuổi. Ngoài ra, các gia đình khi bắt được cá, đưa lên bờ cho thành viên trong gia đình chế biến để thưởng thức và làm thực phẩm giao lưu hoặc cất cẩn thận để đem về nhà dùng trong thời gian tới.
Lễ hội Phá Bàu là dịp để cộng đồng người Khmer trong và ngoài sóc gặp gỡ, chia sẻ tình cảm, kinh nghiệm trong lao động sản xuất với nhau. Lễ hội không chỉ mong cầu bình an, khỏe mạnh, mùa màng bội thu, cây cối tốt tươi, vạn vật sinh sôi nảy nở mà còn thể hiện tinh thần đoàn kết, nhắc nhớ các giá trị văn hóa của cộng đồng được lưu giữ.
Cộng đồng Khmer ở Bình Phước
Đồng bào Khmer ở ấp Sóc Lớn (xã Lộc Khánh, huyện Lộc Ninh, tỉnh Bình Phước) là cộng đồng người Khmer duy nhất sống ở vùng cao miền Đông Nam Bộ. Họ canh tác lúa nước và nương rẫy, các bàu nước trở thành nguồn sinh hoạt và sản xuất quan trọng.
Khu vực xã Lộc Khánh có nhiều bàu nước (hồ nước) tự nhiên rộng vài hec-ta. Những bàu nước này được xem là tài sản chung của cộng đồng. Già làng của từng sóc là người đại diện để quản lý và bảo vệ nguồn nước ở đó. Các bàu nước này ít khi khô cạn nên có nguồn thủy sản nước ngọt dồi dào.
Đối với cộng đồng Khmer ở đây, bàu nước có vai trò vô cùng quan trọng. Họ quan niệm rằng, đây là nơi mà thần linh ban tặng các sản vật cho cộng đồng. Do đó, việc quản lý, khai thác và sử dụng phải hết sức nghiêm ngặt và trang trọng. Mọi hoạt động đánh bắt thủy sản tại bàu đều phải được thông qua già làng.
Mỗi sóc đều cử người để trông nom, bảo vệ, theo dõi nguồn thủy sản của bàu nước. Mỗi năm, nhóm này sẽ cho già làng biết thời gian nào thích hợp để làm lễ hội phá bàu hay còn gọi là lễ hội xuống bàu (tiếng Khmer là Dua Tpeng). Lễ hội bắt đầu cho một mùa khai thác mới của cộng đồng.
Có thể nói lễ hội Phá Bàu đã phản ánh cách thức cộng đồng người Khmer ứng xử với môi trường tự nhiên, kết nối, tổ chức cộng đồng. Thông qua lễ hội, nhiều phong tục có giá trị của cộng đồng như phương thức canh tác, đánh bắt thủy sản, hệ thống nông cụ, ẩm thực, âm nhạc, trò diễn dân gian… được gìn giữ và truyền nối.
Ngoài chức năng đảm bảo đời sống vật chất, lễ hội còn có ý nghĩa thể hiện lòng tôn kính bề trên, những người có công với làng.
Tháng 12/2019, Lễ hội Phá Bàu của cộng đồng Khmer đã được Bộ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đưa vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.