Ở cực Bắc của Tổ quốc, Hà Giang đâu đâu cũng là đá tai mèo sắc nhọn, một miền đá mênh mông và pha đậm gam màu trầm u ám.
Nhưng không chỉ tôi, mà có lẽ với nhiều du khách khác, Hà Giang thực sự có nhiều điểm nhấn và không hiếm sự lãng mạn. Đó có thể là những câu chuyện tình nhuốm màu huyền thoại, hoặc ngay cả những tường rào đơn sơ bằng đá cuội mà người Mông, người Giáy, người Lô Lô, người Hoa... nơi đây đã kỳ công tạo dựng.
Từ bao lâu nay, đồng bào các dân tộc ở Đồng Văn, Yên Minh, Quản Bạ, Mèo Vạc… của Hà Giang đã có câu “sống trên đá, chết vùi trong đá”. Cuộc sống của đồng bào luôn gắn liền với đá với biết bao câu chuyện đầy xúc động về tinh thần kiên cường vượt khó đi lên, hành trình chinh phục đá đầy gian nan.
Ai đã từng chứng kiến cảnh đồng bào phải canh tác trên nương đá - thường được gọi là “thổ canh hốc đá”, thì sẽ thấy quả là không còn gì khắc nghiệt hơn thế. Người dân tộc ở đây đã biết lấy thiên nhiên để chế ngự thiên nhiên, và trong điều kiện vô cùng khắc nghiệt ấy, đồng bào vẫn hiên ngang nối đời này kiếp khác chinh phục đá.
Song đổi lại, tạo hóa cũng ban cho vùng đất này những cảnh quan mà hiếm nơi nào có được: hùng vĩ và đẹp đến nao lòng. Đó là một Mã Pì Lèng tráng lệ, một dòng Nho Quế xanh ngắt như dải lụa vắt dưới chân đèo, một phố cổ Đồng Văn trầm mặc, những cung đường hiểm trở nhưng hút hồn du khách…
Thật hạnh phúc biết bao khi chinh phục những cổng trời và cũng rất tự hào khi đặt chân lên đỉnh núi Rồng tại cột cờ Lũng Cú - nơi cột mốc biên cương của Tổ quốc với lá cờ đỏ sao vàng 54m2 tung bay giữa đất trời Việt Nam. Ở đó có cả những chợ phiên đầy sắc màu thổ cẩm, váy áo, những phong tục, tập quán độc đáo…
Theo những người Mông ở Đồng Văn, từ xa xưa đồng bào vùng cao đặc biệt chú ý đến việc xây dựng tường rào để hạn chế các mối đe dọa của thổ phỉ, thú dữ và thiên nhiên giá lạnh… Do vậy trẻ em cao nguyên đá khi vừa lớn lên đã được cha mẹ dạy cách xếp tường rào đá.
Những viên đá được lấy ngay tại chỗ hoặc nhiều khi phải vận chuyển từ nơi khác về để xếp thành hàng hàng, lớp lớp xung quanh nhà. Chúng được đồng bào xếp xen kẽ thật ăn khớp, vuông vức. Có những hàng rào đá được xếp rộng trên 1m, cao gần 2m, to rộng ở phần chân hàng rào và nhỏ dần về phía trên.
Để hoàn thành công trình, đôi khi phải mất cả năm trời. Không hề có xi măng cấu kết, nhưng dưới bàn tay khéo léo, tài hoa của đồng bào, những viên đá cứ tự bám vào nhau vững chãi một cách kỳ lạ.
Trải qua thời gian, những hàng rào đá trường tồn qua bao mùa nắng gió nơi cao nguyên đá khắc nghiệt, góp phần tô điểm cho ngôi nhà của đồng bào thêm xinh xắn, vững chãi. Hơn thế nữa, chúng còn trở thành một điểm nhấn không thể thiếu trong không gian văn hóa của người Mông.
Giống như một tác phẩm nghệ thuật, một kiến trúc có giá trị lớn về mặt thẩm mỹ, những hàng rào đá đơn sơ, tưởng chừng như vô hồn vô cảm ấy, lại có sức cuốn hút đến kỳ lạ. Nó làm nhiều người thấy tò mò về một lối kiến trúc độc đáo, khiến người ta liên tưởng đến bộ phim “Chuyện của Pao” với một tình yêu qua rào đá thật lãng mạn. Liệu đã có bao nhiêu chuyện tình kín đáo được thổ lộ qua những hàng rào đá như thế?
Hiện nay, trong xây dựng Nông thôn mới, những con đường đã được bê tông hóa để tạo điều kiện đi lại thuận lợi và nâng cao chất lượng cuộc sống cho người dân, xi măng, cát cũng được chở về tận những bản làng xa xôi để xây dựng các công trình.
Nhưng những hàng rào đá vẫn được người Mông trên cao nguyên đá giữ gìn như một nét văn hóa truyền thống của dân tộc.